جامه پوشاندن به قامت امپراتوری: منسوجات صفوی در موزۀ هنر اسلامی
Fashioning an Empire: Safavid Textiles from the Museum of Islamic Art
با شنیدن واژۀ فشن چه به ذهنتان متبادر می‌شود؟ ممکن است به یکی از بارزترین مظاهر فرهنگ بصری فکر کنید که همواره دستخوش درگونی است و یا ممکن است به این بیندیشید که راهی است برای بیان بصری، ذوق هنری و جایگاه اجتماعی. شاید فشن را در رابطه‌ای تنگاتنگ با تکنولوژی و ابزارهای تولید ببیندید و یااینکه به آن از منظر اقتصادی بنگرید و به گردش‌های مالی و مبادلات تجاری این صنعت بیندیشید. فشن در تمام این ابعاد و زوایا در ایران دوران صفوی ظهور و بروز داشت و در دوران شاه عباس اول به اوج خود رسید.
گالری سکلر در موزه اسميتسونين شهر واشنگتن میزبان نمایشگاهی از برخی از ارزنده‌ترین منسوجات دوران صفوی است. آثار به نمایش درآمده در نمایشگاه «جامه‌پوشاندن به قامت امپراتوری»شامل نمونه‌هایی از پارچه‌ها و فرش‌های فاخر و پرتره‌های تمام‌قد رنگ‌روغن متعلق به مجموعۀ موزۀ هنر اسلامی قطر و نگاره‌هایی از مجموعۀ موزۀ اسمیتسونین است. علی‌رغم بیشتر نمایشگاه‌های منسوجات صفوی که به نمایش فرش‌های این دوره اختصاص داشته‌اند، این نمایشگاه به مجموعه گردانی معصومه فرهاد بر پارچه‌های ابریشمی متمرکز است و به اسلوب لباس پوشیدن و استفاده از منسوجات در طراحی فضاهای داخلی در دوران صفوی از زوایای اقتصادی، زیبایی‌شناختی و اجتماعی می‌نگرد.
از قرن پانزدهم تا هجدهم میلادی، ابریشم همواره یکی از کالاهای سودآور و استراتژیک برای اقتصاد ایران بود. اهمیت این کالا در اوایل قرن هفدهم میلادی و در دوران شاه عباس اول به اوج خود رسید. ابریشم ایران پیشتر عمدتاً به واسطۀ تاجران ارمنی و گرجی از مسیر سرزمین‌های تحت سلطۀ امپراتوری عثمانی به بنادر شرق مدیترانه منتقل و به خریداران اروپایی تحویل داده می‌شد. شاه عباس که پس از به قدرت رسیدن سلسله‌ای از اصلاحات اقتصادی را در دستور کار خود قرار داد، توجه ویژه‌ای به تولید و صادرات ابریشم خام و پارچه‌های ابریشمی داشت. از جمله اقدامات شاه عباس در این زمینه، انحصاری کردن مبادلۀ ابریشم به نمایندگان حکومت صفوی، بازاریابی و ارتباط مستقیم با خریداران اروپایی و گشودن مسیر دریایی تجارت ابریشم با کمک کمپانی‌های هند شرقی انگلستان و هلند بود.
ابریشم در ایران صفوی نه تنها از نظر اقتصادی سودآور بود، بلکه یک رسانۀ هنری پویا و حامل زیبایی‌شناسی و زبان بصری هنر صفوی و واسطه‌ای میان هنر شرق و غرب نیز بود. در این نمایشگاه نمونه‌هایی از پارچه‌های مخمل زرباف با نقوش انسانی به نمایش درآمده است که از جمله ارزنده‌ترين و نادرترین پارچه‌های دوران صفوی هستند که عمدتاً شاهان به عنوان هدایای دیپلماتیک به سفرای اروپایی اهدا می‌کردند.[1] علاوه بر پارچه‌های با نقوش انسانی که توسط نقاشان بزرگ دوران صفوی طراحی می‌شدند، نمایشگاه «جامه‌پوشاندن به قامت امپراتوری» به خوبی تنوع کم‌نظیر نقوش و رنگ‌های منسوجات دوران صفوی را با نمایش نمونه‌های متعددی از پارچه‌ها و فرش‌ها با نقوش گیاهی، حیوانی و کتیبه‌ای برای مخاطبان به تصویر می‌کشد.
پارچه‌های صفوی كه در دوخت لباس و تزئین فضاهای داخلی استفاده می‌شدند، به شهادت بازدید‌کننده‌های اروپایی، مهمترین نشانگر اعتبار و جایگاه اجتماعی افراد در جامعۀ ایران صفوی بودند. نمایشگاه «جامه‌پوشاندن به قامت امپراتوری» با نمایش توامان پارچه‌ها و نقاشی‌های متعدد به خوبی فرهنگ و آداب لباس پوشیدن و نقش پارچه‌های منقوش و رنگارنگ را در جامعۀ صفوی نشان می‌دهد. از جمله مهمترین نقاشی های به‌نمایش درآمده در این نمایشگاه، سه پرترۀ تمام قد رنگ‌روغن تولید شده در اواسط قرن 17 میلادی در اصفهان هستند. در این نقاشی‌ها که نشانگر اقتباس تکنیک رنگ‌روغن و پرسپکتیو خطی اروپایی، در کنار طبیعت‌گرایی بی سابقه متاثر از نقاشی های هندی هستند، جزئیات بافت و نقوش پارچه‌ها به خوبی به تصویر کشیده شده است.
شاید مهمترین کاستی این نمایشگاه که به طور کلی شامل بسیاری از نمایشگاه‌های منسوجات می‌شود، کم‌توجهی به ابعاد تکنیکی این آثار است. شهرت پارچه‌های صفوی به زیبایی و مجلل بودن، بیش از هر عامل دیگری مدیون پیشرفت در فن‌آوری تولید پارچه در ایران بود. این نمایشگاه انواع متعددی از پارچه‌های صفوی شامل ابریشم با بافت مركب، مخمل ابریشم زربفت با نقوش برجسته و ابریشم لامپاس است. اهميت تکنیکی تولید این پارچه‌ها چنان است که به گفتۀ میلتون ساندی[2]، برجسته‌ترين متخصص تحليل تکنیکی منسوجات، پارچه‌های صفوی به ویژه مخمل‌های زربفت با نقوش انسانی برجسته نشان‌دهندۀ پیچیده‌ترین تکنیک استفاده‌شده در تولید پارچه در دنیای پیشامدرن هستند.[3]
نمایشگاه «جامه پوشاندن به قامت اپراتوری» از 18 دسامبر 2021 تا 15 ماه مه 2022 در گالری فریر و سکلر موزۀ اسمیتسونین واشنگتن پذیرای بازدید کنندگان است.
وبسایت نمایشگاه:
برخی از آثار به نمایش‌درآمده در این نمایشگاه:
https://asia.si.edu/exhibition/fae-highlights-gallery/
منبع عکس بالا:
جزئیات عکس بالا:
پی‌نوشت
ویرایش متن: خورشید پارسی.
[1] برای مثال بنگیرد به مخمل‌های زربفت با نقوش انسانی که شاه صفی در اواسط قرن 18 میلادی به فردریک پادشاه دانمارک اهدا کرد. این پارچه‌ها هم‌اکنون در کاخ روزنبرگ در کوپنهاگ نگه‌داری می‌شوند. برای مطالعۀ بیشتر مراجعه کنید به
Carol Bier, The Persian Velvets at Rosenborg (Copenhagen: De Danske Kongers Kronologiske Samling, 1995).
[2] Milton Sonday
[3] Milton Sonday “Patterns and Weves,” in Woven from the Soul, Spun from the Heart: Textile Arts of Safavid and Qajar Iran, 16th-19th Centuries, ed. by Bier, Carol (Washington, D.C.: Textile Museum, 1987), 60.
