معرفی نامه بهارستان
براساس آنچه سردبیر مجله‌ی نامه‌ی بهارستان در شماره‌ی نخست آن عنوان کرده است: «نامه‌ی بهارستان مجله‌ای پژوهشی و تخصصی در باب نسخه‌شناسی و نسخه‌پردازی است که برای نخستین بار با هدف ترغیب و تشویق پژوهشگران و با انگیزه‌ی تحقیق علمی- راهبردی پیرامون شناسایی، حفظ، نگهداری، ترمیم، احیا، نقد و معرفی و موضوعات دیگر در زمینه‌ی نسخه‌ها و اسناد خطّی فراهم آمده است». محورها و موضوعات کلی مورد مطالعه در این مجله نسخه‌شناسی، نسخه‌نویسی، سند و سندشناسی، کتاب‌شناسی، فهرست‌نگاری، کتابداری، نسخه‌های خطی اسلامی و عربی، کتاب‌پردازی، ابزارهای نگارش، حفاظت و مرمت نسخه‌های خطی و اطلاع رسانی در زمینه‌های یاد شده است. در کنار اهداف یاد شده نقد و معرفی و گزارش و خبر نیز بخشی از شمارگان مجله‌ی نامه‌ی بهارستان را شامل می‌شود.
این مجله برای اولین بار در بهار-تابستان سال ۱۳۷۹ هجری شمسی مقارن با ۱۴۲۱ هجری قمری شماره‌ی نخست خود را وارد بازار کرده است. صاحب امتیاز آن کتابخانه، موزه و مرکز اسناد شورای اسلامی است و مدیر مسئول آن سید محمدعلی احمدی ابهری بوده است. مشاوران علمی شامل ایرج افشار، عبدالحسین حائری، نجیب مایل هروی، احمد منزوی، علینقی منزوی و عارف نوشاهی بوده‌اند.
در این فرصتِ پیش آمده تلاش بر این است تا با معرفی مقالات چاپ شده در حوزۀ نسخه‌شناسی و متن‌پژوهی به علاقمندان این حوزه‌ی مطالعاتی کمک کنیم تا به واسطه‌ی آشنایی بیشتر با مراجع و منابع موجود در مسیر پژوهش خود گام‌های موثرتری بردارند.
مروری اجمالی بر نامه بهارستان، شماره ۲ (1379)
- ترجمۀ فارسی «التیسیر فی صناعة التسفیر» بکر بن ابراهیم اشبیلی (د 629ق)
محمد آصف فکرت
رسالۀ التّیسیر فی صناعة التسفیر در باب هنر و فنّ صحافی است. مقاله با معرفی اشبیلی آغاز می‌شود که در نیمۀ نخست قرن هفتم هجری در اشبیلیه درگذشته است. سِویا یا سِویل مرکزِ بخشِ خودمختار اندلس و استان سِویا در کشور اسپانیا است. منابع عربی و اسلامی نام این شهر را اشبیلیه گفته‌اند. شرح حال مختصری از او در کتاب جذوة الاقتباس تألیف شهاب‌الدین احمد (د 1025 ق) آمده که اشبیلی را علاوه بر صحّاف، ادیب و شاعر نیز معرفی کرده است. پس از مقدمۀ کوتاهی از مؤلّف که با عبارت «هو حسبی و نعم الوکیل» تمام می‌شود، رساله شامل بیست فصل می‌شود: ابزارها، چسب یا سریش‌ها، دوخت کتاب، پشت‌بندهای کتاب (تقفیه)، مرتّب کردن یا همدست نمودن کتاب، شیرازه، آسترکاری(تطبین)، تراش جلد، ترکیب یا سوار کردن جلد، بازسازی کتاب‌های کهنه و فرسوده، پختن بَقم(درختی بلند با برگ‌هایی مانند برگ بادام، گل‌های ریز، میوۀ گِرد، و چوب سرخ‌رنگ که از آن در رنگرزی استفاده می‌شود)، نقش و نگار، نقش دندانه، امثله، دکمه (تکمه) و سریش، جعبۀ مصحف، جعبۀ قالبی، جوامع، نکته‌ها و عیوب کار صحافی.
این رساله شامل پیوستی با عنوان «باب راندن موریانه» است. علاوه بر آن در پایان رساله مطالبی ذکر شده که حول محور تشویق افراد به روی آوردن به پیشه‌وری و اهمیّت و جایگاه این هنر است.
کلیدواژه‌ها: صحافی، جلدسازی.
- اندر صحّافت مغربی
ابن خلدون، ترجمۀ محمد آصف فکرت
این مقاله برگرفته از مقدمۀ ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران 1362، ج4، ص 841-844 است. مقاله با بیان پیشینه و چگونگی به وجود آمدن فنّ و هنر صحّافی آغاز می‌شود و سپس در اهمیّت و بایستگی هنر و فنّ صحّافی خصوصاً در عراق و اندلس سخن رانده شده. مؤلف در انتها رو به زوال رفتن نسخه‌نویسی و صحّافی را به افسوس شرح می‌دهد و دلایل آن را مختصری بیان می‌کند.
کلیدواژه‌ها: صحافی، جلدسازی مغربی.
- ترجمۀ فارسی رسالۀ «عمدة الکتّاب» ابن بادیس صنهاجی (398-454 ق) (کتابت 1025ق)
ایو پورتر[1]، مترجم ع. روح‌بخشان
در قسمت چکیدۀ مقاله چنین آمده است: «رسالۀ بوقلمون ترجمۀ فارسی رساله‌ای عربی در باب جوهر یا مرکّب‌های رنگین یا لیق‌ها یعنی آهارهای کاغذ و قلم است». این مقاله شامل معرفی متن فارسی و مقایسۀ متن فارسی با اصل عربی است که به کمک چاپ عربی متن در مجلۀ معهد المخطوطات العربیه، ج7، 1391/1971، صص 43 تا 172 و ترجمۀ انگلیسی آن توسط له‌وی[2] انجام شده است. در کل این رساله و ترجمۀ آن در مورد مرکّب و اجزای سازندۀ آن و انواع مرکّب‌ها، لیقه‌ها و اجزای تشکیل‌دهندۀ آن، کاغذ، آهار، قلم است.
برای مطالعۀ بیشتر این رساله می‌توانید به منابع زیر رجوع کنید: عمدة الکّتاب (چاپ عکسی)، به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج 21 (1355)، ص 79-191؛ حقَّقه و قدّم له نجیب مایل هروی ـ عصام مکّیه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة (بنیاد پژوهشهای اسلامی)، 1409؛ و برای ترجمۀ فارسی، نک: صنعت کتاب‌پردازی، ترجمۀ صادق خورشا، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، زمستان 1380، نامۀ بهارستان.
کلید واژه‌ها: مرکّب، قلم، جوهر، لیق، بوقلمون، عمدة الکتّاب.
- فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخه‌شناسی (جدول)
نجیب مایل هروی
این مقاله با هدف آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم نسخه‌پردازی نگاشته شده است. نگارنده در این مجال از تعریف واژۀ جدول نوشتۀ خود را شروع کرده است و به تاریخ شروع استفاده از این سنّت کتاب‌آرایی می‌پردازد. مایل سابقۀ استفادۀ متداول از جدول را به اوایل نیمۀ دوم سدۀ هفتم هجری می‌رساند. انواع جدول و چگونگی ترسیم آن‌ها را شرح می‌دهد. در انتها به تأثیر این هنر بر کیفیت کار کاتبان و خوش‌نویسان اشاره کرده است.
کلیدواژه‌ها: اصطلاحات و مفاهیم نسخه‌پردازی، جدول.
- از پوست تا کاغذ (نکاتی در مورد چند نسخۀ خطّی در خاورمیانه)
فرانسیس ریشار ، فرانسوا دروش، ترجمۀ جمیله دبیری
این مقاله سیر تاریخی جزوبندی در نسخ خطّی در جهان اسلام را، براساس نسخ‌خطّی موجود در کتابخانۀ ملّی فرانسه، بررسی می‌کند. ذیل عناوین جزوهای نسخ‌خطّی، از پوست (کاغذ پوست) در قرون وسطی و جزوها و کاربرد کاغذ در نسخ خطّی فارسی، به بررسی چگونگی صحافی کتب و رسائل پرداخته شده است. در انتهای رساله نیز اصطلاحات تخصصی به کار رفته شده در مقاله معنی شده است.
کلید واژه‌ها: نسخه‌شناسی، کتابخانۀ فرانسه، صحافی.
- نسخۀ «الاثار الباقیه» ربع رشیدی
پرویز أذکایی
این مقاله معرفی نسخۀ الآثار الباقیۀ ربع رشیدی است که نگارنده تلاش دارد ثابت کند نسخۀ خطّی موجود در دانشگاه ادینبورگ همان نسخه‌ای است که در تبریز و کتابخانۀ «ربع رشیدی» فراهم گشته است. نسخه‌های موجود از رسالۀ الآثار الباقیه و همچنین مقالات و گفتارهایی که در باب این کتاب نوشته شده است در این مقاله معرفی شده. شیوۀ استدلال مؤلّف، در شناسایی نسخ و معرفی نسخ مصوّر، این مقاله را برای محققان نسخ خطّی حائز اهمیّت می‌کند.
کلیدواژه‌ها: الآثار الباقیه، ربع رشیدی، دانشگاه ادینبورگ.
- فرسنامه‌ای فارسی، مورّخ 555قمری
فرانسیس ریشار، ترجمۀ هوشنگ اعلم
در چکیدۀ مقاله نوشته شده است که در کتابخانۀ ملی فرانسه با شمارۀ Suppl. Persan 347 مجموعه‌ای خطّی مشتمل بر پنج رساله دربارۀ بیطاری (دانش پزشکی حیوانات) موجود است که رسالۀ نخست آن فرسنامۀ مبارک بن زنگی، معروف به قیم نهاوندی است که در 555 قمری تألیف شده است. این رساله، که کهن‌ترین فرسنامۀ شناخته‌شده به فارسی است، به کوشش آذرتاش آذرنوش و نادر مطلبی کاشانی، در سال 1395 ش، در نشر نی چاپ شده است. به دلیل مصوّر بودن برخی فرسنامه‌ها و اهمیّت آن‌ها از جنبۀ جلدسازی و تذهیب، به معرفی این فرسنامه پرداخته شد تا مورد بی‌توجهی پژوهشگران و محققان حوزۀ نسخه‌شناسی قرار نگیرد.
کلیدواژه‌ها: نسخه‌شناسی، فرسنامه، کتابخانۀ ملّی فرانسه.
- رساله‌ای به خطّ صفی‌الدّین ارموی
محسن محمدی
صفی‌الدّین اُرمَوی که نام کامل او صفی‌الدّین عبدالمؤمن بن ابی الماخر یوسف بن فاخر ارموی است (613ـ693 ق) موسیقی‌دان، خوشنویس، ادیب و عروض‌دان بوده است و اهمیّت او در تاریخ ایران به قدری بوده که کمال‌الدّین بهزاد از او تصویری به یادگار گذاشته است. رسالات پراکنده‌ای به وی نسبت داده شده که از میان آن‌ها دو رساله بسیار معروف است؛ یکی رسالۀ الادوار و دیگری رسالۀ الشرفیه. در این مقاله محسن محمّدی نسخه‌ای از رسالۀ الادوار را، که به خطّ او دانسته شده، رد کرده و برای نخستین بار نسخه‌ای از رسالۀ الشرفیه به خطّ و ترقیمۀ مؤلف را معرفی کرده است. رسالۀ الادوار یکی از مهّم‌ترین رسائل موسیقی است. رسالۀ الشرفیه نیز در باب موسیقی است و نسخه‌ای از آن در دانشگاه ییل نگهداری می‌شود. برای مطالعۀ بیشتر دربارۀ صفی‌الدّین ارموی می‌توانید به منابع زیر رجوع کنید:
نعیمایی عالی، امین (۱۳۸۳). احوال و آثار صفی‌الدّین ارموی. تهران: فرهنگستان هنر ایران؛ «رساله شرفیه (صفی‌الدین ارموی)». کتاب ماه هنر (۷۷ و ۷۸): ۴۵. ۱۳۸۳؛ اسعدی، هومان (۱۳۹۳). «موسیقی دوران تیموریان». صادق سجادی. تاریخ جامع ایران. ۱۸. زیر نظر کاظم موسوی بروجردی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
کلیدواژه‌ها: موسیقی، نسخه‌شناسی، صفی‌الدّین ارموی.
- آشنایی با نسخه‌های خطّی فارسی در آمریکا (کتابخانۀ مرکزی عمومی نیویورک)
حکیمه دبیران
اطلاعات مختصری که در این مقاله دربارۀ آن صحبت می‌شود صرفاً برای معرفی اجمالی برخی نسخه‌های خطّی موجود در کتابخانۀ مرکزی عمومی نیویورک و تشویق و ترغیب پژوهشگران به بازنگری و فهرست‌نگاری و معرفی آن‌هاست. در این مقاله فقط 16 اثر فارسی، که صرفاً به‌لحاظ نسخه‌شناسی ارزشمندتر از بقیۀ آثار هستند، مورد مطالعه قرار گرفته است.
کلیدواژه‌ها: نسخه‌شناسی، کتابخانۀ مرکزی عمومی نیویورک.
- مالکیت و خرید و فروخت نسخه‌های خطی در گذشته
ایرج افشار
نسخ خطّی از زمان تولید آثار مکتوب منزلت بالایی داشته است. نوشتۀ جهانگیر میرزا در تاریخ نو گویای آن است که نسخه، به ملاحظۀ قیمتی بودن آن، همانند ملک و جواهر در حکم وثیقه و گروی پذیرفته می‌شده است. وی نوشته: «پنج طاقه شال کشمیر و یک قطعه گل یقۀ الماس از والده و پنجاه جلد کتاب از کتاب‌های این دعاگو با بعضی ظروف چینی و بلور به رسم مهلتانه گرفته، …». در این مقاله طرق تملّک کتب (خریدن، بخشیدن، سفارش دادن، ارث بردن، دزدیدن، غارت نمودن، به امانت گرفتن و وقف کردن)، خرید و فروش نسخه، بهای کتاب، ورّاقی و دلالی نسخه‌های خطّی، هزینه‌های تهیّه نسخه (مخارج کتابت، بهای کاغذ، دستمزد صحافی، قیمت مصالح جلد)، کتابفروشی‌ها و فروشندگان نسخ‌خطّی (از طریق بساط داشتن، دوره‌گردی و جار زدن و نمونه‌هایی از این دست) شرح داده شده است.
کلیدواژه‌ها: تجارت نسخ خطّی، فروش نسخ خطّی، قیمت‌گذاری نسخ خطّی.
پی‌نوشت
[1]. Yves Porter
[2] . M. Levey
