سامی افندی، محمد، خوشنویس سرشناس تُرک در اقلام ثلث و نستعلیق جلی در نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم نیمه‌ی او سده‌ی چهاردهم. در ۱۶ ذیحجه‌ی ۱۲۵۳ در محله‌ی فاتح استانبول زاده و به سبب نزدیکی به عید قربان اسماعیل‌حقی نامیده شد. پدرش حاج محمود افندی، رئیس صنف لحاف‌دوزان بود. در همان محله، طی تحصیلات ابتدایی‌اش زبان‌های فارسی و عربی را فراگرفت. پس از آن، در مدرسه‌ی کاتب مصطفی افندی، واقع در مسجد پرتونهال[1] والده‌سلطان آکسارای، اقلام ثلث و نسخ را نزد خطاطْ عثمان بوشناق افندی آموخت و اجازه‌نامه دریافت کرد. او سپس ثلث جلی را از رجایی افندی، از شاگردان مصطفی راقم، اقلام دیوانی و دیوانی جلی و طغرا را از ناسخ افندی، رقعه را از ممتاز افندی، و نستعلیق را از قبرسی‌زاده اسماعیل‌حقی افندی آموخت و در ۱۲۷۳ اجازه‌نامه‌ی این خط را از او گرفت. نستعلیق جلی را نیز از علی‌حیدربیگ فراگرفت. همچنین در مجالس درس قاضی عسکر مصطفی عزت (۱۲۱۶-۱۲۹۳)، خطاط مشهور ترک، شرکت می‌کرد. فن ساخت کاغذ ابر و باد را هم نزد شیخ ادهم افندی آموزش دید. او در ساخت قلم‌تراش، حکاکی مهر، و نواختن نی نیز به مهارت رسید (د.ا.د.ترک، ذیل «SÂMİ EFENDİ؛ سرین[2] ، ص ۱۸۷)
از ۱۲۶۹ منشی قلم مالیه (اداره‌ی امور مالی) شد و در همانجا نام مستعار محمد سامی را برای او برگزیدند. از آن پس هرگز نام اصلی‌اش را در آثارش به کار نبرد، اما در جوانی گاه برخی آثارش را با نامی منتسب به پیشه‌ی پدرش، یورغانی‌زاده (فرزند لحاف‌دوز)، رقم می‌زد. در ۱۲۹۵ به‌واسطة ناسخ افندی، به دربار عثمانی راه یافت و منشی مکاتبات (نامه‌نویس) دیوان همایون و سپس سَرمنشی بخش نشان‌های سلطنتی شد و تا زمان بازنشستگی در ۱۳۲۷ در این مقام باقی ماند. در ۱۳۱۱ از سوی صدراعظم جواد پاشا به تعلیم خط در دیوان همایونی منصوب شد. همچنین مدتی طولانی در اندرون همایونی کاخ طوپقاپی و مدرسة مصطفی‌پاشا به مشتاقان خط آموزش داد. روزهای سه‌شنبه هم در خانه‌اش مجلس تعلیم خوشنویسی برپا می‌کرد. سامی افندی در اواخر عمر فلج شد و در ۱۶ رجب ۱۳۳۰ درگذشت. او را در حظیره‌ی مسجد فاتح استانبول به خاک سپردند. کتیبه‌ی سنگ مزارش را شاگردش احمد کامل افندی به خط ثلث جلی کتابت کرد و اسماعیل‌حقی‌بیگِ طغراکش آن را با تزیینات سنگی آراست (د.ا.د.ترک، همانجا؛ اوغور درمان[3]، ۱۹۹۸، ص ۱۴۲-۱۴۳).
توانایی منحصر به فرد سامی افندی در کتابت قلم‌های جلی ثلث، نستعلیق، و دیوانی بود. او در ثلث جلی از شیوه‌ی مصطفی راقم (۱۱۷۱-۱۲۴۱) پیروی می‌کرد، اما پس از سال ۱۳۱۰ به شیوه‌ی ثلث‌نویسی اسماعیل زهدی (متوفی ۱۲۲۱) گرایید که سنتی‌تر بود. اندکی بعد، با تطبیق و ترکیب شیوة این دو خوشنویس به سبک شخصی خود رسید که با نام «شیوه‌ی سامی افندی» شناخته می‌شود. شاخص‌ترین آثار این هنرمند به خط ثلث جلی، لوحه‌های او با ترکیب‌های بسیار متنوع است. او متن این آثارش را که غالباً از آیات قرآن یا احادیث یا نام‌های مقدس برمی‌گزید، گاه در یک یا دو سطر در پی هم می‌نوشت، یا با روی هم نشاندن کلمات و تداخل حروف در یکدیگر ترکیب‌هایی هندسی یا غیرهندسی می‌آفرید. گاهی نیز با برگرداندن حروف و کلمات در مقابل یکدیگر، ترکیب‌هایی متقارن می‌ساخت. همچنین فواصل بین حروف را، همچون سایر ثلث‌نویسان، با انواع حرکت‌های اعراب و نشانه‌ها پُر و بدین طریق ساختار ترکیب را چشم‌نوازتر می‌کرد. او بیشتر لوحه‌های ثلثش را با عبارت «کتبه سامی» بدون نقطه و با ترکیبی مانند طغراهای سلاطین عثمانی رقم می‌زد. رقم‌هایی با این ترکیب را پیش از آن مصطفی راقم ابداع و در آثارش به کار گرفته بود (← اوغور درمان، ۱۹۹۸، ۱۴۲-۱۴۳؛ همو، ۱۴۱۱، ص ۱۳۷، ۲۱۲؛ آلپ‌ارسلان[4]، ص ۱۲۳-۱۲۴؛ رادو[5]، ص ۲۴۱؛ شریفی، ص ۲۲۵-۲۳۱، تصاویر؛ نیز ← راقم، مصطفی*).
از سامی افندی قطعه‌ها و لوحه‌هایی هم به خط نستعلیق در دست است. او این خط را به شیوة یساری‌زاده مصطفی عزت افندی (متوفی ۱۲۶۵) می‌نوشت که خود پیرو نستعلیق‌نویسی میرعماد* حسنی قزوینی بود. سامی افندی نیز در رقم یکی از چلیپاهایش خود را «مقلد العماد الحسنی» خوانده است. متن آثار نستعلیق او از آیات و احادیث یا اشعاری به فارسی و ترکی است و برخلاف آثار ثلث‌اش، غالباً ترکیب‌های ساده‌ی سطری یا چلیپا دارد. در رقم این آثار خود را با عنوان‌هایی چون «سامی»، «محمد سامی»، «السید محمد سامی المعروف بیورغانی‌زاده»، و «سامی من تلامیذ اسمعیل حقی» معرفی کرده است (د.ا.د.ترک، همانجا؛ اوغور درمان، ۱۹۹۸، ص ۱۴۲؛ آلپ‌ارسلان، ص ۱۷۹-۱۸۰، تصاویر؛ رادو، ص ۱۴۰، تصاویر).
سامی افندی در طراحی طغرا به شیوه‌ِی مصطفی راقم نیز دست داشت. او که دوره‌ی زندگی‌اش با حکومت شش تن از فرمانروایان عثمانی همزمان بود، برای سه تن از ایشان، عبدالعزیز، عبدالحمید دوم، و محمد رِشاد، طغرا طراحی کرد. از آن میان، طغرای سلطان عبدالحمید دوم نمونة کامل طغرانویسی اوست (اوغور درمان، ۱۹۹۸، ص ۱۴۴-۱۴۵، تصویر).
سامی افندی از مرکّب سیاه معمول کمتر استفاده می‌کرد و غالب آثارش را با مرکّب رنگی برگرفته از زرنیخ، بر کاغذ سیاه یا قهواه‌ای می‌نوشت. همچنین اقلام جلی را گاه به جای قلم‌نی با مداد سربی کتابت می‌کرد. او برخی آثارش را با دقت و وسواس طی چندین سال تصحیح و اصلاح می‌کرد و به صورت کلیشه (استنسیل[6]، به تُرکی «قالب») درمی‌آورد و برای زراندود کردن (پُر کردن طرح حروف با مرکّب طلایی) به مُذهّب می‌سپرد. گفته می‌شود بسیاری از تذهیب‌کاران نام‌دار آن روزگار، برای زراندود کردن کلیشه‌های سامی افندی با یکدیگر رقابت می‌کردند. مشهورترینِ آنان محمد بها‌ءالدین افندی (۱۲۸۳-۱۳۵۸)، بسیاری از آثار او را زراندود کرده است (اوغور درمان، ۱۹۹۸، ص ۱۴۲، ۱۴۶-۱۴۷، تصویر؛ سرین، ص ۱۸۸).
بسیاری از لوحه‌های این خوشنویس به اقلام ثلث و نستعلیق جلی در مساجدی چون آلتون‌زاده و مهرماه سلطان، و موز‌ه‌های هنر ترک و اسلامی و کاخ طوپقاپی استانبول محفوظ است. همچنین کتیبه‌های سنگی مساجد والده‌سلطان و شهزاده به ثلث جلی و کتیبة سردر بازار سرپوشیده‌ی استانبول با متن «الکاسب حبیب‌الله» به نستعلیق جلی از آثار بازمانده از اوست (د.ا.د.ترک، همانجا؛ اوغور درمان، ۱۹۹۸، ص ۱۴۲، ۱۴۸-۱۴۹، تصویر).
خوشنویسان بسیاری در اقلام مختلف نزد سامی افندی مشق خط گرفتند که محمد خلوصی افندی، محمد نجم‌الدین اُکیای، و محمد عبدالعزیز رفاعی* از آن جمله‌اند. او به حفظ پیوند استاد و شاگردی در خوشنویسی بسیار پایبند بود و این نکته را همواره به شاگردانش گوشزد می‌کرد. تبار خوشنویسی سامی افندی از طریق شاگردانش به خطاطانی چون مصطفی اوغور درمان (متولد ۱۳۵۴) در ترکیه‌ی امروزی رسیده است (← اوغور درمان، ۱۹۹۸، ص ۱۴۴، ۱۴۸؛ بلر[7]، ۵۹۶-۵۹۷، تصویر).
پی‌نوشت
[1] Pertevniyal
[2] Serin
[3] Uğur Derman
[4] Alparsalan
[5] Rado
[6] Stencil
[7] Blair
منابع
ـ مصطفی اوغور درمان، فن الخط، ترجمة صالح سعداوی، استانبول ۱۴۱۱؛
ـ محمد بن سعید شریفی، اللوحات الخطیه فی الفن الاسلامی: المرکبة بخط الثلث الجلی، دراسة فنیه فی تاریخ الخط العربی، دمشق ـ بیروت ۱۴۱۹؛
Ali Alparslan, Osmanlı Hat sanatı Tarihi, İstanbul 1999;
Sheila S. Blair, Islamic Calligraphy, Edinburgh 2007;
Şevket Rado, Türk Hattatlari, Istanbul;
Muhittin Serin, Hat Snati ve Meşhur Hattatlar, Istanbul 2003
TDVİA, “SÂMİ EFENDİ, İsmâil Hakkı”, by M. Uğur Derman.
M. Uğur Derman, Letters in Gold: Qttoman Calligraphy from the Sakip Sabancı Collection, Istanbul, New York 1998.
