معرفی کتاب رسالۀ جلدسازی
کتاب رسالۀ جلدسازی، یا آن طور که به زبانی دقیق‌تر نامیده شده است «طیّاری جلد»، رساله‌ای است شامل گفتارها و یادداشت‌هایی در باب صحّافی سنتی، به تألیف سیّدیوسف حسین به تصحیح علی صفری آق‌قلعه و با مقدّمۀ استاد ایرج افشار، که در سال 1390 در انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب به چاپ رسیده است. این کتاب که در 104 صفحه تهیّه شده، در موضوع کلی تکنیک‌های صحّافی و ساختن کتاب و فنون مرتبط با آن مانند ساخت کاغذ ابری، قاب عینک، بادبیزن، ساختن فانوس و انواع ابزارهای مرتبط با این فنون در شبه‌قارّۀ هند و تحت رساله‌ای به خطّ و زبانِ فارسی نگاشته شده است.
در تصحیح این رساله از نسخۀ مدراس به شمارۀ 437(m) در کتابخانۀ شرقی دولتی شهر مدراس، نسخۀ جلالی که چاپ فاکسیمیله شده و متعلق به کتابخانۀ آقای محمّدحسین حسینی جلالی بوده و نسخۀ دانشگاه تهران به شمارۀ 8439 که در کتابخانۀ دانشگاه تهران نگهداری می‌شود استفاده شده است.
این کتاب شامل دو مقدّمه است که یکی از آن‌ها را ایرج افشار نوشته و در آن به معرفی بخش‌های مختلف رساله و مؤلّف و ویژگی‌های شاخص اثر (از جمله به‌کارگیری واژگان و اصطلاحات متصوّفه در متن شعر) پرداخته است. بعد از آن مخاطبان با مقدّمۀ مصحّح اثر مواجهه می‌شوند که شامل بررسی نسخه‌های مورد استفاده در تصحیح متن و شیوۀ تصحیح است.
رساله در 820 بیت ذیل 9 فصل آورده شده است. موضوعاتی که در این رساله بعد از ستایش خدا و نعت پیامبر به آن‌ها پرداخت شده در ادامه شامل: سبب وجود جلد، سبب تألیف کتاب، در ساختن مقوّا و آهار، در بیان وصّالی و فصّالی، در بیان جزبندی/سیفه/پشتی/شیرازه و شکنجه، در بیان اقسام و چگونگی سختیان و شستن و تراشیدن و چسباندن آن، در کندن منبّت بر مقوّا و چسبانیدن ورقی و تراشیدن سختیان و چسپانیدن و منبّت برداشتن و لنگر دادن و بر کتاب بستن و جلا دادن و قلم‌کاری کردن، در بیان جلد یک‌پوستی و دوپوستی و جلد کاغذی، در بیان قلمدان و جزدان و زیرمشق و جلد آئینه و غلاف‌ها از هیاکل عینک و غیره و مروحه و آفتاب‌گیر از اقسام و مسطر بستن، در بیان اسما و اشکال و چگونگی آلات و عدد او دانستن و در شستن آن، در بیان حلّ زر و نقره و تذهیب و افشان و لپّه و جدول کشیدن صفحات جفر و راست کردن رنگ‌ها چون لاجورد و شنجرف و زرنیخ و زنگار و سیاهی و غیره و نگاشتن ابری و کار عکس و سرخی از لاک خام و رنگ‌های کاغذ و چربه و چین کاغذ چیدن و بریده کردن و پشت آئینه بستن است.
کتاب بخشی تعلیقات دارد که در آن مصحّح برخی از واژگان و اصطلاحات ادبی و فنی به کار رفته در رساله را شرح داده و پس از آن نمایۀ مفصلی است در موضوعاتی چون اصطلاحات و شیوه‌ها، مواد و جانوران، ابزارها، اندازه‌ها، رنگ‌ها، کسان، کتاب‌ها.
همان طور که از باب‌ها و نمایه‌های ذکر شده بر می‌آید، این نسخه به مخاطبین و مورخین هنر کمک می‌کند تا لایه‌های زیرین و عمل‌آوری ساخت جلد و روند صحّافی را بشناسند. دانش گردآمده از شیوۀ کار هنرمندان و نحوۀ تولید آثار هنری از لحاظ دیگر به هنرمندان مرمت‌کار در مرمت آثار هنری قدیم کمک می‌کند تا بسیار دقیق‌تر و نزدیک‌تر به اصل اثر عمل کنند. این رساله اطلاعات پربهایی در هنر طیّاری جلد یا همان جلدسازی در شبه‌قارّۀ هند در اختیار ما قرار داده است.
