معرفی نامه بهارستان
براساس آنچه سردبیر مجله‌ی نامه‌ی بهارستان در شماره‌ی نخست آن عنوان کرده است: «نامه‌ی بهارستان مجله‌ای پژوهشی و تخصصی در باب نسخه‌شناسی و نسخه‌پردازی است که برای نخستین بار با هدف ترغیب و تشویق پژوهشگران و با انگیزه‌ی تحقیق علمی- راهبردی پیرامون شناسایی، حفظ، نگهداری، ترمیم، احیا، نقد و معرفی و موضوعات دیگر در زمینه‌ی نسخه‌ها و اسناد خطّی فراهم آمده است». محورها و موضوعات کلی مورد مطالعه در این مجله نسخه‌شناسی، نسخه‌نویسی، سند و سندشناسی، کتاب‌شناسی، فهرست‌نگاری، کتابداری، نسخه‌های خطی اسلامی و عربی، کتاب‌پردازی، ابزارهای نگارش، حفاظت و مرمت نسخه‌های خطی و اطلاع رسانی در زمینه‌های یاد شده است. در کنار اهداف یاد شده نقد و معرفی و گزارش و خبر نیز بخشی از شمارگان مجله‌ی نامه‌ی بهارستان را شامل می‌شود.
این مجله برای اولین بار در بهار-تابستان سال ۱۳۷۹ هجری شمسی مقارن با ۱۴۲۱ هجری قمری شماره‌ی نخست خود را وارد بازار کرده است. صاحب امتیاز آن کتابخانه، موزه و مرکز اسناد شورای اسلامی است و مدیر مسئول آن سید محمدعلی احمدی ابهری بوده است. مشاوران علمی شامل ایرج افشار، عبدالحسین حائری، نجیب مایل هروی، احمد منزوی، علینقی منزوی و عارف نوشاهی بوده‌اند.
در این فرصتِ پیش آمده تلاش بر این است تا با معرفی مقالات چاپ شده در حوزۀ نسخه‌شناسی و متن‌پژوهی به علاقمندان این حوزه‌ی مطالعاتی کمک کنیم تا به واسطه‌ی آشنایی بیشتر با مراجع و منابع موجود در مسیر پژوهش خود گام‌های موثرتری بردارند.
مروری اجمالی بر نامۀ بهارستان، شمارۀ 3، 1380
- از مسائل نسخه‌پردازی در قرن هشتم، به روایت تاج‌الدین عبدالوهّاب سُبْکی (٧٢٧ـ٧٧١ ق)
محمدرضا شفیعی کدکنی
همانطور که در چکیدۀ مقاله آمده است، این نوشته بخشی از کتاب «مُعیِدُ النَعم و مُبید النقَم» نوشتۀ تاج‌الدّین عبدالوهّاب سُبْکی از فقهای قرن هشتم هجری است. این کتاب بارها در انتشارات لیدن[1] هلند چاپ شده است و در آن بیش از صد و دوازده شغل معرفی شده که یک گروه از آن‌ها مشاغل پیرامون کتابت و هنرهای وابسته به آن است. مقاله به بخش‌های مقدمه، کتابدار، ناسخ، ورّاق، مجلّد، مذّهب، نقاش و دلال‌ها تقسیم شده است. یکی از نکات برجستۀ این رساله که در مقاله نیز بدان اشاره شده آشنایی با تأثیر فقها در کاستن خلاقیّت‌های هنری آن روزگار و آن ناحیه از جهان اسلام است. این رساله در شناخت زندگی شهری و ساحت‌های گوناگون تمدن جهان اسلامی اهمیّت بسیاری دارد.
کلیدواژهها: کتابت، نسخه‌شناسی، وراقان، کتاب‌فروشان، تذهیب.
- نوشتاری دربارۀ کتابت نسخه‌ها و تصحیح آن‌ها، بدرالدّین محمّد غَزّی (٩١٣ـ٩٨٣ ق)
ترجمۀ سید محمّدعلی احمدی ابهری
ابوالبرکات محمّد بن محمّد بن محمّد بن عبداللّه بدر بن عثمان بن جابر غزّی عامری قرشی دمشقی شافعی (904ـ984 ق)، فقیه شافعی، عالم اصول و تفسیر و حدیث است. این مقاله بخشی از فصل ششم کتاب الدر النضید فی الأدب المفید و المستفید است. در این مجال که شامل هشت بخش است مخاطبان با نحوۀ تصحیح و اعراب‌گذاری، نقطه‌گذاری، اصلاح متن، حذف و اضافه، نوشتن افتادگی، حاشیه‌نویسی، مقابله و قرائت، نشانه‌گذاری، اختصارنویسی کلمات، اصلاح و افزودن و با شنگرف‌نویسی کلمات و عبارات آشنا می‌شوند.
لازم به ذکر است فصل ششم رسالۀ مذکور کلاً دربارۀ آداب کتاب و وابسته‌های آن چون تصحیح، ضبط، وضع، حمل، خرید، عاریه و استنساخ و غیره است که برای پژوهندگان نسخ خطّی، به‌ویژه نسخ خطّی عربی، حائز اهمیّت فراوان است.
کلیدواژهها: تصحیح متون، نسخ خطّی عربی، اعراب‌گذاری، نشانه‌شناسی.
- کتابه‌سازی بر جلد نسخۀ خطّی
ایرج افشار
براساس آنچه در چکیدۀ مقاله آمده است، کتابه یا کتیبه‌پردازی یکی از فنون ظریف در جلدسازی ایرانی است. کتابه‌ها از جنبۀ هنری و آرایشی، جنبۀ جغرافیایی، رابطۀ میان جلد و متن، جنبۀ فنّی و طرّاحی بسیار ارزشمندند. کتابه‌ها که عموماً بر روی جلدهای چرمی و ضربی و لاکی (روغنی) دیده می‌شوند شامل مطالبی از این دست هستند: تعریف جلد، وصف منظوم کتابۀ نسخه، عنوان کتب، نام مؤلف، تناسب و تلمیح اشعار و عبارات کتابه، عبارات به قصد تیمُّن و تعظیم، دعا برای سلامتی و دوام عمر شخصی مهم، نام صاحب نسخه، نام صحّاف، نام کاتب کتیبه و نقاش، تاریخ تجلید و محل ساخت جلد. مخاطبان در این مقاله با نمونه‌هایی از مطالب کتابه‌ها آشنا می‌شوند. همچنین نویسنده ارتباط میان تصاویر جلدها و متون در کتابه‌ها را بررسی کرده است.
کلیدواژهها: جلدسازی، کتابه، کتیبه.
- فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخه‌شناسی (ترقیمۀ فارسی)
نجیب مایل هروی
این مقاله با هدف آشنایی با اصطلاحات و مفاهیم نسخه‌پردازی نگاشته شده است. نگارنده در این مجال از تعریف واژۀ ترقیمۀ[2] فارسی نوشتۀ خود را شروع کرده است. ترقیمه در عرف نسخه‌شناسی و اصطلاح نسخه‌نویسان، مجموعه كلمات و عبارات كوتاه و بلندی است كه كاتب پس از كتابت متن اصلی كتاب می‌آورد و در ضمنِ دعا و تسبیح و بیان كلمات استثنا (چون ان شاءاللّه) از نام و نشان خود، مكان و زمان كتابت، و گاه سفارش‌دهندۀ كتاب یاد می‌كند. ترقیمه به‌واقع شناسنامۀ كتاب‌های خطّی و چاپ سنگی است. در كتاب‌های چاپ سنگی، ترقیمه در صفحۀ ابتدای كتاب قبل از آغاز متن نیز دیده می‌شود. از آنجایی که ترقیمه‌نویسی فارسی از دوره‌ای به بعد به ترقیمه‌های عربی یا در ترکیب با عربی تبدیل شده است، نویسندۀ مقاله به کمکِ ترقیمۀ فارسی شاهنامۀ فلورانس به بررسی این موضوع پرداخته است.
کلیدواژهها: اصطلاحات و مفاهیم نسخه‌پردازی، ترقیمۀ فارسی.
- سیاه‌قلم‌کاران گمنام عهد ناصری (میرزا نصرالله مصطفی)
شیوا کوکلان
در این مقاله به بررسی و شناخت سبک دو نقاش سیاه‌قلم‌کار در کتب چاپ سنگیِ عصر ناصری پرداخته شده است که در تصاویرشان خود را «مصطفی» و «میرزا نصر اللّه» نامیده‌اند.
کلیدواژهها: چاپ سنگی، عهد ناصری، سیاه‌قلم‌کار.
- کاغذ ابری و ابری‌سازی
ایو پورتر[3]
نویسنده در این مقاله ابتدا به تاریخچۀ مواجهۀ مورخین هنر با واژگانی چون «ابر» و «ابری» می‌پردازد و سپس تحقیقات منتشرشده از محمّدتقی دانش‌پژوه در زمینۀ اصطلاحات نقاشی ایرانی و سه مقالۀ هندوایرانی را دربارۀ هنر ابری و اصول این فن مطالعه می‌کند.
کلیدواژهها: کاغذ ابری، ابری.
- تاریخ کتابت و کتاب اندلس در عهد امویان (قرن ٢ـ٤ ق)
نوشتۀ محمد مواک، ترجمۀ زهرا شادمان ولوی
این نوشته با بررسی مفهوم دبیرخانه و بررسی تعبیر و جایگاه آن در ساختار اداری حکومت‌ها شروع شده است. بعد از آن به بررسی مفهوم واژۀ کاتب و کتابت براساس متون قدیمی عربی و نقد و تفسیرهای آن پرداخته شده است. و سپس دربارۀ جایگاه کاتبان مختلف و وظایف هر یک از آن‌ها در قلمرو حکومت امویان در اندلس بحث شده است. مقاله، با بررسی انواع دبیرخانه در دورۀ حاکمان مختلف در مغرب اسلامی، خاصه کشور اندلس (اسپانیا) پایان می‌گیرد. عناوین مورد مطالعه در این مقاله شامل کتابت در حکومت مرکزی امویان اسپانیا، کتابت و وظایف دبیران، انواع دبیرخانه در عصر خلافت است.
کلیدواژهها: کتابت، کاتب، اندلس.
- آداب نسخه‌پردازی و کتاب‌آرایی در جهان اسلام
فرانسیس دروش و همکاران
این یادداشت معرفی و نقد کتابی است با همین عنوان به زبان فرانسه، نوشتۀ فرانسوا دروس و همکارانش[4]؛
آن‌طور که از این نوشته برمی‌آید، در کتاب ذکرشده به کمک مخازن نسخ خطّی موجود در کتابخانه‌ها، خصوصاً کتابخانۀ ملّی فرانسه، ابتدا به بررسی چگونگی آشنایی اروپاییان با نسخ‌خطّی جهان اسلام پرداخته شده است. موضوعات مختلف در فصول کتاب بدین شرح است: انواع کتاب، بررسی کاغذ و انواع آن، چگونگی وصل کردن کاغذها به یکدیگر، اندازۀ اوراق، شیوۀ درست کردن جزوهای پوست و غیره، شناخت ابزارهای فرایند تولید کتاب، آشنایی با دست‌اندرکاران تهیۀ کتاب (کاتبان یا نسخه‌برداران، نقاشان و مذهّبان)، انواع خط، مراحل نوشتن بر روی کتاب و نسخهبرداری، و در کل، مراحل جزء‌به‌جزء کار کتابت و تزئین کتاب، تجلید و صحافی. نویسندگان بعد از پرداختن به وجه کمّی و مادی قضیه، وجه کیفی آن را نیز مطالعه کرده‌اند.
کلیدواژهها: نسخ خطّی، کتاب‌آرایی
- نسخه‌های خطی خاورمیانه (لیدن ١٩٨٦ـ١٩٩٤ م)
یان ویتکام[5]
معرفی نشریۀ نسخه‌های خطّی خاورمیانه[6] موضوع این یادداشت است. این نشریه به‌منظور تشویق و ترغیب مطالعۀ کتب خطّی خاورمیانه راه‌اندازی شده است. در این یادداشت به بررسی موضوعات موجود در شش جلد اوّلِ این مجله پرداخته شده است که در آن نه‌تنها به ظاهر این مواد بلکه به محتوای آن‌ها نیز توجّه شده است.
کلیدواژهها: نسخۀ خطّی، مجله، لیدن.
- آیا «شاهنامۀ ٦١٤» «شاه‌نسخه» نیست؟
ایرج افشار
یادداشتی دوصفحه‌ای در نقد نوشتۀ محمّد روشن در باب شاهنامۀ 614 است. افشار با بیان استدلال‌هایی بر اهمیّت پرداختن دوباره به این نسخۀ منحصر‌به‌فرد تأکید می‌کند.
کلیدواژهها: شاهنامۀ فردوسی، نسخۀ فلورانس.
پی‌نوشت
[1]. Leiden
[2]. Colophon
[3]. Yves Porter
[4]. Manuel de colicologie des Manuscrits en ecriture arabe. Bibliotheque national paris. de France, 2000, 416 pp.
[5]. Jan Just Witkam
[6]. MANUSCRIPTS OF THE MIDDLE EAST
