پاتریشیا بیکر

نویسنده:نیلوفر لاری

این مطلب غبار را می‌توانید با دیگران به اشتراک بگذارید:

پاتریشیا بیکر (۱۹۲۴ ـ ۲۰۰۸)

Patricia Baker

راهنمای سفر به ایران، منسوجات اسلامی، اسلام و هنرهای دینی[1] ازجمله کتاب‌هایی است که پاتریشیا بیکر نوشته است. او که مدرک دکتری‌اش را از دانشگاه لندن گرفته بود پژوهشگری مستقل در حوزۀ مطالعات اسلامی محسوب می‌شد. علاقۀ اصلی او کاشی و سفال و شیشه و منسوجات بود و در دانشگاه نیز درس تاریخ کاشی و سفال و شیشه می‌داد. همچنین پیش از مرگش، در موزۀ ویکتوریا و آلبرت با جنیفر ویردن[2] در فهرست‌نویسیِ منسوجات ایرانیان مشارکت داشت. از پاتریشیا بیکر اطلاعات چندانی در دسترس نیست و آنچه می‌توان از او گفت محدود به آثار منتشرشده‌اش می‌شود. او که نخستین بار در سال ۱۹۷۱ به ایران آمد و پس از آن نیز بارها به اینجا سفر کرد، به همراه هیلاری اسمیت[3]، کتابی با ‌عنوان راهنمای سفر به ایران نوشت که در انتشارات برَد[4] (نشری مختص راهنمای سیر و سفر) چاپ شده است. آشکارا، این کتاب در حوزۀ مطالعات تخصصی هنر اسلامی جایی ندارد و از توصیفات عینی، که خاصِ چنین کتاب‌هایی است، فراتر نمی‌رود. اما کتاب منسوجات اسلامی با رویکرد نگارش تاریخ‌هنر و با توجه به وجهی از هنر (منسوجات) در جهان اسلام نگاشته شده که کمتر در آن پژوهش علمی صورت گرفته است. منسوجاتِ تولیدی در مناطق مرکزی جهان اسلام، از پارچه‌های کتان مصری در سده‌های میانه گرفته تا پارچه‌های مخمل و ابریشم امپراتوری عثمانی، قرن‌ها از ارزش بسیاری برخوردار بوده‌ است. پاتریشیا در این کتاب ـ که گسترۀ صدر اسلام تا قرن بیستم را تحت پوشش می‌گیرد ـ به جایگاه مهمِ فرهنگی و اقتصادیِ منسوجات در جامعۀ اسلامی با کارکردهایی مانند پیشکش برای ادای احترام، بیان جایگاه اجتماعی یا حتی باورها و وسیلۀ تجارت مابین کشورها اشاره دارد. و البته که، از مجرای تجارت، این طرح‌ها و نقش‌مایه‌ها در طراحی اروپایی تأثیر گذاشته است. به نظر می‌رسد تلاش بعدی بیکر در کتاب منسوجات ایرانیان[5] ادامۀ همین روند و علاقه در او بوده است. او در این کتاب، که فهرست مجموعۀ بی‌نظیر موزۀ ویکتوریا و آلبرت از منسوجات ایرانی از نیمۀ اول قرن نوزدهم است، بیش از ۹۰۰ نمونه از پارچه‌های بافته‌شده و چاپ‌شده و گلدوزی‌شده برای پوشاک و لوازم جانبی و همچنین اثاثیه و منسوجات مذهبی را معرفی می‌کند و برای نخستین بار بیش از ۲۰۰ پارچۀ قاجاری را نشان می‌دهد و زمینۀ اقتصادی تولید آن‌ها را بررسی می‌کند.

اما شاید مهم‌ترین اثر او در حوزۀ مطالعات هنر اسلامی کتاب اسلام و هنرهای دینی باشد که چهارمین کتاب از مجموعۀ «دین و هنر» انتشارات کانتینیوئم[6] است. این اثر، که برای معلمان و دانشجویانِ علاقه‌مند به جهان اسلام اطلاعات مفیدی دارد، نمایشی از غنای تنوع هنرهای دینی اسلام است، یعنی آن وجه از هنر اسلامی که هنوز فهمیده نشده و در آن پژوهش نکرده‌اند. این کتاب، به‌جای تمرکزِ صرف بر خاورمیانه، گستره‌ای از غرب آفریقا تا جنوب‌شرقی آسیا و ورای آن و از قرن نخست دوران اسلامی تا روزگار کنونی را دربرمی‌گیرد. بیکر در مقدمۀ کتاب، که به‌نحوی همان فصل اول است، بینشی ارزشمند درباب چگونگیِ فهم و ادراکِ مورخان هنر غرب از فرهنگ مادی و هنر و معماریِ جهان اسلام به‌ دست می‌دهد. در واقع او توجه خوانندگان را به تأثیر دریافت‌های غربی در قرن نوزدهم از هنر اسلامی جلب می‌کند که آن را هنری سنتی و تزئینی می‌شمردند که بیشتر در حوزۀ صنایع دستی جای دارد تا هنرهای زیبا. او بسیاری از محدودیت‌های دیدگاه سنتی غرب در نگاه به هنر اسلامی را نشان می‌دهد و در باقیِ کتاب، با درج اطلاعاتی دربارۀ فرهنگ مسلمانان در جغرافیای مورد بحث، در پی کاوش ابعاد کامل این سنت است. تلاش او بر این بوده تا در آثار هنری مختلف، از معماری مساجد و خوش‌نویسیِ دوران متقدم اسلامی گرفته تا آثار هنری معاصر ایرانیان و از سجاده‌های نماز تا لباس‌های مدرن اسلامی، به بررسی رابطۀ میان عقیدۀ الهیاتی اسلامی و هنرمند و صانع و شیء بپردازد. اما نهایتاً آنچه از کلیت کتاب برمی‌‌آید شاید همان نگاه عام به هنر اسلامی است که هنری ذاتاً و صرفاً مرتبط با دین شمرده می‌شود. هرچند که بررسی رابطۀ میان دین و هنرمند در جای خود با ارزش است و باید به آن پرداخته شود، اما همیشه این خطر در مسیر چنین پژوهش‌هایی به کمین نشسته است تا مطالعات هنر اسلامی را باری دیگر از مسیر تاریخی آن خارج کند.