اسلام در آمریکا؛ جین آی اسمیت

اسلام در آمریکا؛ جین آی اسمیت

انتشارات دانشگاه کلمبیا، نیویورک، 1999

کتاب اسلام در آمریکا[1] در معرفی دین اسلام است، آنگونه که مسلمانان آمریکایی آن را تجربه کرده‌اند و به جای می‌آورند. جین اسمیت[2]، مؤلف این کتاب، با اتخاذ رویکردی روایی سعی در پرداختن به دغدغه‌ها و موضوعات مرتبط با جامعۀ مسلمانان داشته و در این راستا، به دیدگاه‌ها و نحوۀ مواجهۀ گروه‌های مختلف با این مسائل اشاره کرده است. کتاب هشت فصل اصلی و ضمائمی در قسمت‌ انتهایی دارد که مشتمل بر نمایۀ خلاصه‌ای از زندگینامۀ برخی از مسلمانان تأثیرگذار در تعریف و صورت‌بندی اسلام آمریکایی، گاه‌شماری از وقایع تاریخی اسلام در آمریکا، فهرستی از منابع مفید برای مطالعۀ بیشتر در زمینۀ اسلام در آمریکا و کانادا، همچنین فهرستی از نشریات و مؤسسات آموزشی و منابع اینترنتی و نوارهای ویدئویی و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی اسلامی است.

در فصل اول، با عنوان اعتقادات و اعمال مسلمانان[3]، عقاید و آیین‌هایی معرفی می‌شود که خصوصیات جامعۀ اسلامی را از زمان پیامبر مشخص می‌کند و در کنار آن از حیات مذهبی مسلمانان آمریکایی سخن می‌رود. این بخش با توصیفی مشروح از مناسک نماز جماعت آغاز می‌شود. اسمیت به معرفی ارکان دین اسلام[4] و شرح فلسفۀ هرکدام به تفکیک می‌پردازد؛ همچنان‌که نحوۀ مواجهۀ جامعۀ مسلمان آمریکایی با این اصول و ارکان را بازمی‌خواند و برای این خوانش از نص صریح قرآن و نیز بعضی از روایات استفاده می‌کند. در ادامه از اعتقاد به ختم نبوت با آمدن پیامبر اسلام می‌گوید و جایگاه دو دین توحیدی دیگر یعنی یهودیت و مسیحیت را در اسلام با عنوان «اهل کتاب» بررسی می‌کند.

در فصل دوم تحت عنوان حامیان گسترش اسلام[5] توسعۀ این دین طی چهارده قرن حیات آن بررسی می‌شود. اسمیت، برای معرفی اشخاص تأثیرگذار در روند توسعۀ تمدن اسلامی، برحسب توالی زمانی از صدر اسلام و زندگینامۀ پیامبر آغاز می‌کند و با اشاره‌ای مختصر به عملکرد و تأثیرخلفای راشدین در گسترش فرهنگی و جغرافیایی اسلام در سایر کشورها، به تقسیمات فقهی مذاهب اسلام پرداخته است. همچنین رویکردهای متفاوت در دین اسلام از جمله صوفیگری از دید او پنهان نمانده و به حوزه‌های علمی، هنری، ادبی، فلسفی درخشان مسلمانان در روزگار خلفای عباسی اشاره کرده است. در شرح گسترش جغرافیایی اسلام در جهان طی مقاطع مختلف زمانی، از آثار بزرگ معماری اسلامی همچون مساجد و بناهای استانبول و تاج‌محل و آثار معماری شهر اصفهان نیز نام برده است. در میان افراد و جریان‌های اثرگذار در گسترش اسلام مدرن در قرن بیستم، آتاتورک[6] در ترکیه، محمد اقبال[7] در پاکستان، محمدعلی جناح[8] در هند، محمد عبده[9] و حسن‌البنا[10] در مصر را ذکر کرده و دیدگاه هر یک از آن‌ها به جایگاه اجتماعی دین اسلام در زندگی مدرن را مورد مداقه قرار داده است.

فصل سوم، تحت عنوان ورود اسلام به آمریکا[11]، برشمردن احتمالات و نظریات مطرح شده در توضیح نحوه و زمان ورود اسلام به آمریکاست و با اشاره به میزان صحت این نظریات، با اتکا به منابع و روایات مستدل، تاریخچۀ اسلام مهاجر در آمریکا ترسیم می‌شود. همچنین از مشخص بودن دوره‌های زمانی مهاجرت مسلمانان به آمریکا سخن رفته است و این ادوار ذیل پنج موج[12] دسته‌بندی شده است. در شرح هر یک از موج‌ها، کشورهای مبادی مهاجران و مقاصدشان در سراسر آمریکا، مذاهب، انگیزه‌ها و اهداف مهاجرت، ساختار فرهنگی و اجتماعی، نیز محدودیت‌های آن‌ها در ورود به این کشور شرح داده می‌شود. شکل‌گیری اجتماعات اسلامی بر اساس تقسیمات جغرافیایی در نقاط مختلف آمریکا اعم از مراکز اسلامی و مساجد، همچون مسجد مادر آمریکا[13] در آیووا، جمعیت محمدیان آمریکایی[14] در بروکلین، مرکز انجمن مسلمانان در شیکاگو[15]، همچنین مرکز اسلامی کالیفرنیای غربی[16] در این فصل شرح داده شده است.

فصل چهارم با عنوان اسلام در جامعۀ آفریقایی‌آمریکایی[17] دربارۀ تاریخچۀ ورود سیاهان مسلمان به آمریکا و جنبش‌ها و تشکلات فرقه‌ای آ‌‌ن‌ها، رهبران و اعتقادات و انحرافات آن‌ها از تعالیم اسلام، عملکرد و سیاست‌های مالی آن‌ها با هدف استقلال سیاهان و رویکردشان در تعامل با جامعۀ آمریکایی است. در معرفی رهبران سیاه‌پوست مسلمان در این بخش، زندگی‌نامه و روند فراز و فرود آن‌ها در تشکل‌هایشان، عقاید و عادات دینی، رویکرد سیاسی اجتماعی و نحوۀ مواجهۀ آن‌ها با جامعۀ غیرمسلمان و سفیدپوست آمریکایی، همینطور مقایسۀ دیدگاه‌های شخصی آن‌ها با یکدیگر آورده شده است.

زنان و خانوادۀ مسلمان آمریکایی[18] عنوان فصل پنجم کتاب است که در آن حقوق و نقش‌های زنان در حمایت از گسترش جامعۀ مسلمانان آمریکایی طرح می‌شود. در این راستا زنان پیامبر، خدیجه اولین بازرگان زن مسلمان و عایشه زنی سیاستمدار که در برابر حکومت علی^(ع) ایستاد و سنت پیامبر را گرد آورد، الگوهای مشارکت زنان مسلمان در امور اجتماعی معرفی شده‌اند. مؤلف با اشاره به آیات قرآن دربارۀ برابری دینی زنان و مردان، مناقشات فمینیست‌ها در تأکید بر نابرابری حقوق زنان و مردان در اسلام را ثمرۀ تفسیرهای نادرست غربیان از احکام اسلامی می‌داند[19]. دغدغه‌های والدین غیرمسلمان برای ازدواج فرزندانشان با جوانان مسلمان، و به‌عکس نگرانی‌های پدران و مادران مسلمان از معاشرت فرزندان و مخصوصاً دخترانشان با غیرمسلمانان از موارد دیگری است که، با بیان تجارب افراد و ارجاع به فیلم‌هایی با این مضمون، در این فصل بیان شده‌ است[20].

فصل ششم با عنوان زیستن به شیوۀ اسلامی در جامعۀ آمریکایی[21]، در پرداخت به جنبه‌های مختلف حیات دینی و اجتماعی مسلمانان در آمریکا مشتمل بر تحصیلات، اقتصاد، تغذیه و سلامت، تعطیلات، محصولات اسلامی، مشکلات فردی و راه‌حل‌های اسلامی است. در وصف اهمیت تحصیل دانش نزد مسلمانان، مؤلف به قول مشهور پیامبر در باب کسب علم حتی در چین اشاره می‌کند[22] و رویکردهای متنوع والدین مسلمان را، در نحوۀ تحصیل فرزندان خود، تحت موضوعاتی چون برگزیدن مدارس تک‌جنسیتی، آموزش فرزندان در منزل، فرستادن آن‌ها به خارج از آمریکا، انتخاب مدارس عمومی برای پرهیز از منزوی کردن فرزندان دسته‌بندی می‌کند. در بخش اقتصاد، با اشاره به حرمت ربا و مناقشه در فعالیت مالی مسلمانان در بانک‌های آمریکایی آغاز می‌شود؛ مشکلی که مسلمانان راه‌حل آن را در افزایش تأسیس بانک‌های اسلامی در آمریکا پی گرفتند. همچنین استنباط می‌شود که نگرانی‌های مسلمانان برای حفظ اعتقادات مذهبی و هم‌زمان رشد اقتصادی، با راه‌اندازی نهادهای سرمایه‌گذاری اسلامی مطابق با احکام دین، تا حدودی مرتفع گشته است. در بخش تغذیه و سلامت، از امکان تهیۀ گوشت ذبح اسلامی و سایر اقلام خوراکی و بهداشتی حلال از‌ فروشگاه‌های اسلامی سخن رفته. به زعم اسمیت، مسلمانان دربارۀ شرکت کردن در جشن‌های آمریکایی همچون کریسمس دیدگاه‌های متفاوتی دارند که با ذکر دلایل آورده شده‌ است. به‌‌علاوه روند روبه‌رشد آگاهی از فرهنگ و اعیاد مسلمانان در مدارس عمومی، درخواست از دانش‌آموزان مسلمان برای توضیح این مناسبت‌ها به دوستان غیرمسلمان خود، وارد شدن این مناسک در تقویم مدارس مانند ادیان مسیحیت و یهودیت از دیگر موارد قابل تأمل در این بخش است.

اعمال عمومی اسلام[23] عنوان فصل هفتم است که با اشاره به اولین تلاش‌ها برای ساخت نخستین مساجد در نیویورک و ماساچوست و میدوست در سال‌های۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ آغاز شده است. مرکز اسلامی[24] در واشنگتن، که در سال ۱۹۵۷ افتتاح شد، اولین ساختمان در آمریکا با طراحی حرفه‌ای مسجدگونه معرفی شده است. چنان که از مناره‌ها و طاق‌های ضربی و ستون‌ها گرفته تا نمازخانۀ وسیع و مفروشش، همه مطابق با بالاترین سطح معماری اسلامی ساخته شده است. اما اغلب مساجد در آمریکا ساختمان‌هایی هستند که تغییر کاربری یافته‌اند. در واقع آن‌ها را با خلوت کردن فضا و مفروش کردن اتاقی بزرگ برای نمازخانه، فراهم کردن وضوخانه، مشخص کردن جهت قبله، تزئین دیوارها با خوشنویسی، تبدیل اتاق‌ها به کلاس، قرار دادن تابلوی مسجد در بیرون آن، و نصب هلال در محلی دیدرس اسلامی کرده‌اند[25].

همچنین از جمله مفاهیم مطرح در این فصل شخص «امام» است که متفاوت با امام شیعیان است و به باور اسمیت، در کشورهای خاورمیانه، برای توسعۀ اسلام در کشورهای غیرمسلمان آموزش می‌بیند. حیطۀ وظایف امام در آمریکا بسیار وسیع‌تر از کشورهای سنتی اسلامی است و شامل ادای مراسم عروسی و تدفین، جمع‌آوری اعانات برای نگهداری مسجد، عیادت از بیماران و سالمندان، شرکت در اجتماعات بینادینی و تبلیغ برای درک بهتر اسلام نیز می‌شود. مفهوم اساسی دیگر«دعوت» به اسلام است. بسیاری از کسانی‌که به اسلام گرویده‌اند، فارغ از نژاد یا قومیت‌، واژۀ «بازگشت»[26] را به‌جای «تغییر دین»[27] برگزیده‌اند. این موضوع ارجاع به نص صریح قرآن دارد که«به هنگام تولد خداوند از انسان می‌پرسد: آیا من خدای تو نیستم؟ او پاسخ می‌دهد که بله، من شهادت می‌دهم»[28]. به اعتقاد مسلمانان، بنا بر این پاسخ، همۀ انسان‌ها مسلمان هستند. اگر هم دین دیگری دارند، نتیجۀ آموزش والدینشان بوده است. اسمیت در ادامه از «اسلام‌هراسی»[29] به معنای ترسیدن از هر چیز اسلامی سخن گفته است. برخی از مخاطبان مسلمان و غیرمسلمان رسانه‌های آمریکایی این واژه را به تحریفات نظام‌یافتۀ اسلام در رسانه‌های جمعی همانند کاریکاتورهای توهین‌آمیز تعبیر کرده‌اند. از جمله سازمان‌هایی که علیه این‌گونه تعصبات و تبعیض‌های ضداسلامی فعالیت می‌کنند شورای ارتباطات آمریکایی ـ اسلامی[30] در واشنگتن است که گزارشی ویژه در مورد کلیشه‌سازی ضد مسلمانان و آزار و اذیت و جرایم نفرت‌انگیز، با عنوان «یورشی بر قضاوت»[31]، در سال ۱۹۹۵ منتشر کرده است. این حرکت با انتشار گزارش‌هایی دیگر از وضعیت حقوق شهروندی مسلمانان در آمریکا مشتمل بر «بهای جهل»[32] در۱۹۹۶ و «تبعیض آشکار»[33] در ۱۹۹۷ دنبال شده است.

فصل هشتم با عنوان نگاهی به آینده[34] بیان برخی از دغدغه‌های پیش روی مسلمانان آمریکا در دهه‌های بعدی است. به باور مؤلف، تأثیر اسلام در آیندۀ آمریکا به این بستگی دارد که تا چه اندازه اصول آن مناسب این جامعه باشد. مسلمانان باید مشخص کنند چه موضوعاتی در دینشان انعطاف‌پذیر است و در شرایط جامعۀ آمریکایی تفسیری جدید می‌پذیرد، و کدام امور مشخصاً تغییرنیافتنی و مذاکره‌ناپذیر است‌. در ادامه اسمیت به برخی از وجوه برجستۀ زندگی مسلمانان آمریکا تحت عناوین قدرت، وحدت، رهبری، زنان، سیاست اشاره کرده است. همچنین دیدگاه‌های مختلف مسلمانان دربارۀ شرکت در امور سیاسی را در سه گروه دسته‌بندی کرده است: گروهی که با توجه به سیاست‌های ملی و بین‌المللی آمریکایی آن را بی‌فایده می‌دانند، عده‌ای آن را به لحاظ شرعی حرام می‌شمارند، برخی نیز چون به ‌تازگی از کشورهایی آمده‌اند که در آن‌ فعالیت سیاسی محدود بوده است، تفاوت وضعیت اینجا را با کشورهای خود درک نمی‌کنند. مؤلف، در مذمت انفعال مسلمانان در امور سیاسی، به آیه‌ای از قرآن ارجاع داده است که «احوالات قومی دگرگون نشود، مگر آنکه خودشان حالشان را تغییر دهند»[35]. او آینده را برای جامعۀ اسلامی در آمریکا، سرشار از ابهام دانسته است؛ هرچند آمریکایی‌های غیرمسلمان دیگر مسلمانان را خارجی نخواهند شمرد. چراکه اسلام بخشی از آمریکا شده است و مسلمانان جمعیت در حال رشد و پویای آن را تشکیل می‌دهند.

در پایان می‌توان اذعان داشت که از نقاط قوت کتاب حاضر گردآوری نظر افراد از سطوح و سنین مختلف در قالب تجارب زیستۀ آن‌هاست که به درک عمیق‌تر خواننده کمک می‌کند؛ مضاف بر اینکه موجب برانگیخته شدن حس هم‌ذات‌پنداری در او می‌شود. ارجاع به اصلی‌ترین و بی‌واسطه‌ترین منبع احکام اسلامی، قرآن، از دیگر نکات مثبت این کتاب است. همچنان که موضع کاملاً بی‌طرفانۀ اسمیت و جبهه‌ نداشتن و بی‌قضاوتی او در برابر احکام اسلام، مخصوصاً در مسائل زنان، با توجه به اینکه او خود زنی غربی است و این احکام محل مناقشات بسیاری برای فمینیست‌ها بوده‌، تأمل‌برانگیز است. اما نپرداختن به خرده‌فرهنگ‌های دیگر مهاجران مسلمان، همچون اهالی خاورمیانه از جمله ایرانیان و پاکستانی‌ها و افغان‌ها یا هندیان مسلمان، با توجه به جمعیت زیاد و تفاوت‌های فرهنگی آن‌ها، از نقاط ضعف این کتاب محسوب می‌شود. نهایتاً برای آشنایی با تاریخچۀ حضور اسلام و شکل‌گیری اجتماعات مختلف اسلامی در آمریکا، همچنین آگاهی از وجوه متنوع حیات دینی و اجتماعی مسلمانان مهاجر در این کشور، خواندن این کتاب به علاقمندان حوزۀ مطالعات و تاریخ و فرهنگ اسلامی پیشنهاد می‌شود.

پی‌نوشت‌

[1]. Islam In America

از مجموعۀ ادیان معاصر آمریکایی کلمبیا ) (Columbia Contemporary American Religion Series که با هدایت محققان برای دانشجویان و خوانندگان عام در دو طبقه‌بندی نوشته شده‌اند: عناوینی که گروه‌های اصلی دینی کشور را به تصویر می‌کشند، و دیگران که درون‌مایه‌ها و موضوعات اخیر را در ادیان آمریکایی می‌کاوند. دو کتاب دیگر از این مجموعه، کاتولیک رومی در آمریکا (Roman Catholicism in America) تألیف چستر گیلیز (Chester Gillis) و بودیسم در آمریکا (Buddhism in America) به قلم ریچارد هیوز سیگر (Richard Hughes Seager) است.

[2]. Jane Idleman Smith

اسلام‌پژوه آمریکایی و استاد سابق ادیان تطبیقی در دانشگاه هاروارد، که در حال حاضر استاد بازنشستۀ مطالعات اسلامی در مدرسۀ علوم دینی هارتفورد است. 

[3]. Muslim Faith and Practice

[4]. مؤلف در این فصل به پنج مسئولیت هر مسلمان معتقد اشاره کرده است که عبارت‌اند از: ایمان به خدا، ایمان به حقیقت فرشتگان، ایمان به رسولان خدا، ایمان به کتب مقدس و ایمان به روز رستاخیز. همچنین در ادامه از پنج ستون اسلام یا «ارکان» آن تحت این عناوین نام می‌برد: شهادت به یگانگی خدا و نبوت حضرت محمد (ص)، ادای نماز، صدقه یا زکات، روزه در طی ماه رمضان و به جا آوردن اعمال حج در شهر مقدس مکه یک‌بار در طی زندگی هر مسلمان.

[5]. Contributors to the Development of Islam

[6]. مصطفی کمال، که بعدها به آتاتورک مشهور شد، بنیان‌گذار دولت نوین ترکیه است.

[7]. او مبدع ایدۀ تشکیل دولتی مستقل با دین رسمی اسلام است.

[8]. او رهبر حزب اتحادیۀ مسلمانان (Muslim League Party) بود که سعی کرد به تأسی از محمد اقبال و برخلاف نظر هموطنانش، همچون گاندی، ملتی مستقل را پایه‌ گذارد.

[9]. اصلاح‌طلب مصری که مفتی و قاضی بود و توانست در آموزش مذهبی در دانشگاه الاظهر تغییراتی ایجاد کند.

[10]. بنیان‌گذار تشکل اخوت اسلامی  (Muslim Brotherhood)در مصر که رویکردی متفاوت با محمد عبده در برابر اصلاحات داشت.

[11]. Islam Comes to America

[12]. موج اول مهاجرت مسلمانان به آمریکا بین سال‌های 1875 و 1912، موج دوم در پایان جنگ جهانی اول و بعد از نابودی امپراطوری عثمانی، موج سوم در دهۀ1930، موج چهارم از 1947 تا 1960، و موج پنجم یا آخر پس از 1965 بوده است.

[13]. Mother Mosque of America

ساخت این مسجد در سال 1920 آغاز شد و در 1934 به پایان رسید. وجه تسمیۀ آن نیز این است که قدیمی‌ترین مسجد آمریکاست که هنوز استفاده می‌شود.

[14]. American Mohammedan Society

این جمعیت در سال 1907 توسط مهاجران لهستانی و روسی و اهالی لیتوانی پایه‌گذاری شد.

[15]. Muslim Community Center

قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مرکز مسلمانان در شیکاگو است که در سال 1969 تأسیس شد.

[16]. The Islamic Center of Southern California

یکی از بزرگ‌ترین واحد‌های اسلامی در آمریکا که دو برادر مصری اداره می‌کنند و بخش‌هایی چون مسجد، مرکز رسانه‌ای، مدرسه، دفتر تبلیغات و تعدادی اتاق ملاقات دارد. همچنین در آن نماز جمعه برگزار می‌کنند و خدمات مشاوره برای طلاق و اعتیاد و جوانان ارائه می‌شود.

[17]. Islam in the African American Community

[18]. Women and the Muslim American Family

[19]. در اینجا اسمیت به باور برخی از افراد مبنی بر مناسب‌تر بودن واژۀ انصاف يا عدالت (Equity) در توصیف انتظارات از زنان و مردان در اسلام در مقایسه با واژۀ برابری (Equality) اشاره می‌کند. بر این اساس، تمایز در نقش‌ها و وظایف به برتری یکی بر دیگری حمل نخواهد شد.

[20]. برای مثالی از ترس والدین غیرمسلمان از به بردگی رفتن فرزندانشان به سرزمین پدری همسران مسلمان خود پس از ازدواج، مؤلف به فیلم بدون دخترم نه(Not without My Daughter)  به کارگردانی برایان گیلبرت (Brian Gilbert) در سال 1991 ارجاع داده است.

[21]. Living a Muslim Life in American Society

[22]. «اطلبوا العلم بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم» که برگردان فارسی آن عبارت است از: «دانش را بجوييد، هرچند در چين باشد. جستجوى دانش بر هر مسلمانى واجب است».

[23]. The Public Practice of Islam

[24]. Islamic Center

[25]. Islam-ify

[26]. Reversion

[27]. Conversion

[28]. سورۀ اعراف، آیۀ 172.

[29]. Islamophobia

[30]. Council on American-Islamic Relations (CAIR)

[31]. A Rush to Judgment

[32]. The Price of Ignorance

[33]. Unveiling Prejudice

[34]. Looking to the Future

[35]. سورۀ رعد، آیۀ 11.