ساختن تصویر حضرت محمد در اروپا
ویراستار: آوینوام شلم
با همکاری: میکلینا دی چزاره، هیتر کافی، آلبرتو ساویلو
Constructing the Image of Muhammad in Europe
Edited by: Avinoam Shalem
With contributions by: Michelina Di Cesare, Heather Coffey and Alberto Saviello
این کتاب در پرداخت به تاریخ پیچیدۀ مفهوم‌سازی و تصویرسازی حضرت محمد در غرب است؛ مروری سریع اما عمیق از تاریخ ساخت تصویر از حضرت محمد که کل تاریخ ساخت تصویر اسلام در غرب را، از اوایل قرون وسطی تا قرن نوزدهم (قرن دوم تا سیزدهم هجری قمری)، پوشش می‌دهد. همچنین این کتاب جدیدترین تحقیقات دربارۀ تصویر حضرت محمد در اروپا را دربرگرفته است و اطلاعات جانبی مفید بسیاری، در قالب پاورقی‌های جامع و کتاب‌شناسی گسترده، در آن ضبط شده. این کتاب 160 صفحه دارد، اما در همین صفحات اندک، مباحث گسترده‌ای برای پژوهشگران و علاقه‌مندان می‌گشاید.
این پژوهش از دید نویسندگان و ویراستار آن چند هدف دارد. اول از همه جلب توجه دیگر پژوهشگران به این موضوع است که تاکنون مغفول مانده. همچنین جذب بورسیه‌های مختلف تحصیلی برای گردآوردن محققانی که بر تکمیل بحث‌های مطرح‌شده تمرکز کنند. هدف دیگر گردآوری داده‌ها و تصاویر به شیوه‌ای است که پژوهشگران آینده بتوانند از آن‌ها چنان پایه‌ای برای تحقیقات بعدی استفاده کنند و در آخر، دسترسی جهانی به مطالب مطرح‌شده در این موضوع که از طریق انتشار این کتاب ممکن می‌شود.
خود آوینوام شلم، در مقدمۀ این کتاب، طرح اولیۀ آن را این‌گونه تشریح می‌کند:
«پس از اعتراضات سراسری در جهان اسلام، در واکنش به انتشار دوازده کاریکاتور از حضرت محمد در روزنامۀ دانمارکی[1]، در 30 سپتامبر 2005، سؤالات زیادی دربارۀ نقش و جایگاه تصاویر در اسلام مطرح شد. در این بحث، چندین مورخ هنر در تشریح عوامل متعددی که باعث واکنش شدید و خشونت‌آمیز به این تصاویر در جهان اسلام شده است اظهار نظر کردند. این مورخان استدلال‌های خود را بر پایۀ مفهوم ضدیت با شمایل‌نگاری یا شمایل‌شکنی و فقدان آشکار زیباشناسی فیگوراتیو در متون اسلامی قرار دادند. به نظر می‌رسد این گرایش اروپایی ـ آمریکایی به جلوه دادن فرهنگ‌های اسلامی چنان موجودیتی همگن و یکپارچه و با ذاتی اساساً «ضد شمایلی» اختلافات را تشدید کرده است. این محققان نیز در دام تعریف هانتینگتون[2] افتادند که اسلام و «غرب» را دو بردار فرهنگی مخالف تعریف کرده بود.»
بخش اول کتاب با عنوان «[بازنماییِ] پیامبر در کتاب: تصاویر حضرت محمد در فرهنگ کتاب‌نویسی قرون وسطایی غرب»[3] در توصیف سده‌های میانه و شرح ادبی و تصویرگری محمد در نسخه‌های خطی قرن هشتم تا پانزدهم (قرن دوم تا نهم هجری قمری) است. در بیش از صد متن لاتین باقی‌مانده از این دوره نام پیامبر ذکر شده است. این گنجینۀ ادبی تأثیرگذار متن‌های متنوعی را در برمی‌گیرد: رساله‌های کلامی، تاریخ جهان، وقایع جنگ‌های صلیبی، روایت‌های زیارت، گزارش‌های تبلیغی، شرح حال پیامبر در نثر و شعر و همچنین، ترجمۀ آثار عربی نوشته‌‌شده در آن دوران.
عنوان بخش دوم کتاب «مواجهه با بدن حضرت محمد: تقاطع بین روایت‌های معراج، شق‌الصدر و کمدی الهی در عصر قبل از چاپ»[4] است. در قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی (قرن هشتم و نهم هجری قمری) تغییری عمده در شمایل‌نگاری محمد پدیدار می‌شود. بخش دوم این کتاب در پردازش به این دورۀ خاص است و تصاویر محمد در دست‌نوشته‌ها و نقاشی‌های دیواری الهام‌گرفته از کمدی الهی دانته کاویده می‌شود. این تصاویر، با توجه به بحث و جدال مداوم پیرامون احتمال تأثیر مستقیم یا نامستقیم روایت‌های اسلامی معراج آسمانی حضرت محمد در متن دانته، به بحث گذاشته می‌شود.
بخش سوم کتاب با عنوان «چندین چهره از حضرت محمد: تصاویر چاپ‌شدۀ پیامبر در اروپای غربی»[5]در تحلیل تصاویر طراحی و حکاکی‌شده از حضرت محمد در نسخه‌های چاپی بین قرن شانزدهم و شروع قرن نوزدهم (قرن دهم تا سیزدهم هجری قمری) نگاشته شده است. انبوهی از کتاب‌های چاپی بازمانده از این دوران (عمدتاً شرح حال پیامبر، ترجمه‌های قرآن، آثار تاریخی دوران امپراتوری عثمانی) نه تنها نشانگر علاقه به چهرۀ محمد در بین مخاطبان اروپایی است، بلکه این واقعیت را نیز بازمی‌نمایاند که چنین نسخه‌هایی عامل اصلی انتقال دانش اسلام در اروپا بودند.
بخش آخر نتیجه‌گیری کلی مبحث است. این نتیجه‌گیری به فشردگی در هفت صفحه آورده شده است و نکات مهمی در بر دارد. از جمله اینکه گستردگی موضوعات مطرح شده این فایده را دارد که مخاطب با منابع بیشتری در باب موضوع آشنا شود. نکتۀ دیگر چگونگی خلق مفهوم «دیگری» است که بین مسیحیت و اسلام نقش عمده‌ای دارد. مسیر این کتاب «تاریخِ ترجمه‌شده» است که در آن برداشت‌های اروپاییان از اسلام تحولات بسیاری را به خود دیده است. لازم به ذکر است که این کتاب از نظر کتاب‌شناسی و مراجع تصویری غنای بسیاری دارد و همین خود یکی از مواردی است که پژوهشگران به آن توجه زیادی داشته‌اند.
پی‌نوشت
[1]. Jyllands-Posten
[2]. Huntington
[3]. The Prophet in the Book: Images of Muhammad in Western Medieval Book Culture
[4]. Encountering the Body of Muhammad: Intersections between Mi‘raj Narratives, the Shaqq al-Sadr, and the Divina Commedia in the Age before Print
[5]. Muhammad’s Multiple Faces: Printed Images of the Prophet in Western Europe
