موزۀ بدون مرز، آیندۀ موزه‌ها؟
«موزۀ بدون مرز»[1] پروژه‌ای است که از سال ۱۹۹۵ با هدف فراهم آوردن پایگاه داده‌ای جامع از آثار هنری و تاریخی کشورهای حوزۀ مدیترانه آغاز شد[2]. با همکاری چهارده کشور اروپایی و آفریقایی و خاورمیانه‌ای مجاور دریای مدیترانه و مورخان هنر و مجموعه‌گردان‌های برجسته، «موزۀ بدون مرز» با پشت سر گذاشتن محدودیت‌های جغرافیایی و سیاسی تا کنون موفق به دسته‌بندی و مطالعه و فهرست‌نویسی بیش از ۵۰۰۰ شئ و انتشار مدخل‌های محققانۀ متعددی شده است که عمدۀ آن‌ها از دوران اسلامی است[3]. اما آنچه این پروژه را مخصوصاً به موضوعی قابل اعتنا در مطالعات موزه بدل می‌کند فراتر رفتن آن از یک پایگاه دادۀ حوزۀ فرهنگی مدیترانه و تبدیل شدنش به موزۀ مجازی جامعی از هنر اسلامی است.
اگر موزه را نهادی بدانیم که خانۀ مجموعه‌هایی از اشیاء است که مجموعه‌گردان‌ها مطالعه و فهرست‌نویسی می‌کنند و با قرار دادن گزیدهای از اشیاء در کنار هم در نمایشگاه‌ها بیانگر روایت‌هایی تمهید شده هستند، «موزۀ بدون مرز» تمام این ویژگی‌ها را به استثناء موجودیت فیزیکی دارد. در حال حاضر این موزۀ مجازی شامل 36 گالری و 18 نمایشگاه است که هر کدام مأموریتی معین دارند و همچون موزه‌های تمام‌عیار متشکل از مجموعه‌هایی از اشیاء هستند که بر اساس رسانۀ هنری (آثار فلزی، شیشه‌ای، منسوجات و …) و دوره‌های تاریخی و سلسله‌های حاکم (هنر امویان، عباسیان، فاطمیان و …) و موضوع (زنان در هنر اسلامی، آب و مدیریت آب، سفرهای زیارتی، بازنمایی‌های بهشت و …) به نمایش درآمده‌اند[4].
نمایش اشیاء در این موزۀ مجازی بدین صورت است که، همچون موزه‌های تمام عیار، هر نمایشگاه و گالری بیانیه و مأموریت[5] مشخصی دارد و پس از آشنا کردن بیننده با زمینه و گسترۀ موضوعی و تاریخی اشیاء مورد بحث، گزیدهای از اشیاء به همراه تصاویر و توضیحات تکمیلی عرضه می‌شود. به علاوه، در توضیح تمامی اشیاء نمایشگاه‌ها، بیننده به وبسایت موزه و یا مجموعۀ میزبان اثر و صفحۀ ویژۀ شئ در پایگاه دادۀ «موزۀ بدون مرز» راهنمایی می‌شود. بدین ترتیب، مجموعه‌بندی نمایشگاه‌های مجازی «موزۀ بدون مرز» به گونه‌ای است که به سادگی با مخاطب عمومی ارتباط برقرار می‌کند و در عین حال منبعی پژوهشی برای محققان تاریخ هنر اسلامی است.
از مزایای نمایشگاه‌های مجازی، امکان به نمایش در آوردن اشیاء از مجموعه‌ها و موزه‌های سراسر دنیاست که در نمایشگاه‌های فیزیکی تنها با سال‌ها برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه‌های کلان برای انتقال امانی اشیاء ممکن است؛ امكاناتی که تنها در اختیار معدودی از موزه‌ها و گالری‌های اروپا و آمریکای شمالی است. دیگر مزیت برجستۀ نمایشگاه‌های مجازی «موزۀ بدون مرز» امکان به نمایش در آوردن بناهای معماری در کنار اشیاء موزه‌ای است[6]. مطالعۀ آثار معماری همواره حوزه‌ای کاملاً مجزا از مطالعۀ اشیاء منقول بوده است که از نظر تاریخی رابطه‌ای تنگاتنگ با مجموعه‌داری داشته است. به کمک تکنولوژی‌های نو، «موزۀ بدون مرز» مبتکر مجموعه‌بندی نمایشگاه‌هایی جامع از آثار هنر اسلامی شده است که دیگر تنها منحصر به اشیاء نیستند و بناهای معماری را نیز در بر دارند. در چنین رویکردی، تعریفی شامل از مظاهر متنوع هنر اسلامی از سراسر سرزمین‌های اسلامی به دست می‌آید[7].
شاید مهترین كاستی، در «موزۀ بدون مرز» و سایر نمایشگاه‌های مجازی، تقلیل حضور فیزیکی اشیاء به مجموعه‌ای از عکس‌ها و نوشته‌ها باشد. در عین حال، همین موجودیت مجازی «موزۀ بدون مرز» و ماهیت مبتنی بر همكاری‌های بین‌المللی آن، نه تنها این پروژه را قادر کرده که از سد بسیاری از دشواری‌های عملی و اجرایی موزه‌داری (شرکت دادن معماری و آثار متعلق به مجموعه‌های دیگر در نمایشگاه‌ها، ادارۀ مجموعه با بودجۀ اندک و …) عبور کند، بلکه دچار پیچیدگی‌ها و معضلات اخلاقی گریبانگیر موزه‌داری و مجموعه‌داری نظیر جداسازی اشیاء، به ویژه تزئینات معماری، از بافت جغرافیایی و تاریخیشان نشود. [8]
اینستاگرام موزۀ بدون مرز:
https://www.instagram.com/museumwithnofrontiers/?hl=en
[1]. Museum with no Frontiers (MWNF)
(نسخۀ انگلیسی این نوشتار را در وبسایت غبار با همین عنوان بیابید)
[2]. https://www.museumwnf.org/
[3]. https://www.museumwnf.org/about
[4]. https://islamicart.museumwnf.org/exhibitions/ISL/
[5]. Mission statement
[6]. برای دیدن مثالی، بنگرید به نمایشگاه موضوعی «خوشنویسی عربی»
https://islamicart.museumwnf.org/exhibitions/ISL/arabic_calligraphy/?lng=en
