مروری بر مجلۀ نامۀ بهارستان 5
1. رساله‌ای در خطّ و قلم، ابومحمّد عبداللّه بن مسلم بن قتیبه دینوری (213ـ276 ق)
ناجی، هلال
مترجم: قنبرعلی رودگر
رسالۀ مذکور یکی از قدیمی‌ترین متون در باب ابزار کتابت است. تنها کتاب «الکُتّاب و صفة الدواة و القلم و تصریفها» تألیف عبداللّه بن عبدالعزیز بغدادی پیش‌تر از آن در این باب تدوین شده بود. «رسالة فی الخطّ و القلم» را می‌توان فرهنگ لغتی از واژگان نوشت‌افزار و مصطلحات خطّ و کتابت و کاربرد آن‌ها دانست. در این مقاله متن کامل رسالۀ خطّ و قلم منتشر شده که شامل بخش‌های زیر است:
تراشیدن و شیوه‌های آن، دواة، لیقه، حِبر (نوعی مركب سیاه)، کتاب، مطَ (کشیدن حروف)، تطلیس (نوشته‌ای را پاک کردن)، قرطاس (کاغذ)، سحاة (جلد)، تراب (خاکه افشاندن بر کتاب)، عنوان، طین (گِل مُهر)، خاتم (مُهر)، قراءات[1] و وجوه آن، دیوان، تاریخ.
کلیدواژه‌ها: خوشنویسی، خطّ، قلم، ابزار کتابت
2. افزار و آداب نسخه‌نویسی، عبدالکریم بن محمّد سمعانی (506ـ562 ق)
مترجم و مصحح: حسین استادولی
این مقاله دربارۀ افزارها و آداب نسخه‌نویسی است. در گذشته برای تهیۀ نسخه‌ای از یک کتاب راه‌هایی وجود داشت که در کتاب‌هایی به نام «علم الحدیث و درایة الحدیث» آمده بود و صاحب این مقاله (سمعانی) نیز در کتاب خود به نام «أدب الاملاء و الاستملاء» به شرح آن پرداخته است. سمعانی در این نوشته، که فصلی از کتاب نامبرده است، نخست از حفظ حدیث و مسائل علمی و از جمع‌آوری و تدوین کتاب‌ها سخن گفته و نیز انواع مرکّب و انتخاب بهترین آن‌ها از نظر نوع و رنگ و راه‌های شستن جامۀ آلوده شده به مرکّب را بیان کرده است. پس از آن، به معرفی افزار و آلات نسخه‌نویسی پرداخته و از دوات و قلم و قلمدان و قلم‌تراش و قطّ‌زن و مرکّب و کاغذ سخن گفته و دربارۀ هر کدام احادیث و سخنان و اشعاری را شاهد آورده و شرایط بهترین آن‌ها را ذکر کرده است. سپس از خوشنویسی حرف زده و از درشت‌نویسی و ریزنویسی در شرایط مختلف صحبت کرده است. سپس به آداب عنوان‌نویسی نسخه و اینکه چگونه باید نام و نشان مؤلّف را نوشت و چگونه میان نقل قول‌های گوناگون فاصله انداخت و چگونه نقطه‌گذاری و علامت‌گذاری کرد و چگونه نسخۀ نوشته شده را خشک کرد تا خراب نشود به تفصیل سخن گفته است. در انتها امانت دادن کتاب به دیگران و رسم امانت‌داری کتاب را شرح داده است.
کلیدواژه‌ها: ابزار کتابت، آداب کتابت، فن نگارش، خوشنویسی
3. رساله در تعلیم علم خطّ و اصطلاحات آن/ (از مؤلفی ناشناخته از سدۀ 13 هجری)
اصیلی، سوسن
رسالۀ حاضر که عنوان و نام مؤلّف و کاتب آن نامشخص است، رسالۀ مختصری دربارۀ خطّ و خوشنویسی است که به بیان انواع خطّ به شیوه‌ای بدیع می‌پردازد. مؤلّف در این رساله انواع خطّ را که در زمان هر پیامبر پدید آمده است برمی‌شمارد و در ادامه انواع خطّ و ویژگی‌های آن را ذکر می‌کند و در پایان اصول ده‌گانۀ خطّ و طالب کتابت و نیز ده موردی را که کاتب باید از آن پرهیز کند برمی‌شمرد.
کلید واژه‌ها: خطّ، خوشنویسی، کتابت، خوش‌نویسان
4. مقام انجامه در نسخه
افشار، ایرج
انجامه عمده‌ترین جایی است از نسخۀخطّی که کاتب در آن خود را به مخاطب معرفی می‌کند و سندی از احوال نسخه‌پردازی خود در روزگاران بر جای می‌گذارد. زمان کتابت و اطلاعات دیگری از نسخه یا کتاب را که امروزه مؤلّف یا کوشش‌ور در «مقدّمه» می‌گوید کاتب در «انجامه» می‌آورده است. اگر شخصی به مطالعه دربارۀ «انجامه» علاقه‌مند است این مقاله یکی از بهترین و مفصل‌ترین مقالات در این زمینه است.
کلیدواژه‌ها: ترقیمه، انجامه، خاتمه، انجام، خاتم
5. اهمیّت انجامه‌ها در شناخت تاریخ فرهنگی شهرها
پورجوادی، نصراللّه
در این نوشته مؤلّف به بررسی شش مجموعۀ خطّی، که براساس انجامۀ نسخه در شهرها و مناطق مختلف چون آذربایجان و شیراز و اصفهان کتابت شده است، می‌پردازد. این نسخ تا حدّی سیر فلسفه و علوم عقلی را در شهرهای غرب ایران از قرن ششم به بعد نشان می‌دهد. بر این اساس در قرون هفتم و هشتم هجری قمری، مرکز فلسفه و علوم عقلی در آذربایجان و به‌خصوص مراغه و تبریز بود و سپس در قرن نهم تا اواسط قرن دهم هجری قمری شیراز و پس از آن اصفهان این مرکزیت را یافت.
کلید واژه‌ها: انجامه، فرهنگ ایرانی
6. ترقیمۀ نمونه
نوشاهی، عارف
در این مقاله انجامه‌ای بررسی شده است که متعلق به نسخۀ خطّی سراج اللغة (فرهنگ فارسی به فارسی) تألیف سراج‌الدین علی‌خان آرزو اکبرآبادی (به سال 1147 ق) است و در سال 1256 هجری در مقام دارالخلافه شاه‌جهان آباد کتابت شده است.
کلیدواژه‌ها: انجامه، ترقیمه، سراج‌اللغة
7. نگاهی به «طراز الاخبار»
شفیعی کدکنی، محمّدرضا
طَرازُ الْاَخْبار کتابـی است در فنـون و آداب و فواید قصه‌خوانی از عبدالنبی فخرالزمانی، قصه‌خوان، شاعر و نویسندۀ سدۀ یازدهم هجری (هفدهم میلادی). مؤلف در این کتاب شرح می‌دهد که چگونه قصه‌خوانی را باید شروع کرد و به چه صورت به اوج رساند و سپس به آن پایان داد و اینکه در ضمن قصه‌خوانی چه وصف‌هایی را برای چه مواضعی از داستان به کار برد. طراز الاخبار درحقیقت نوعی بوطیقای داستان‌پردازی ایرانی در طول چهار سدۀ پیش از آن است. نمونه‌های فراوانی از آداب‌ورسوم اجتماعی رایج در دورۀ مؤلف نیز در آن بازتاب یافته است. مؤلف انواع قصه‌ها را در چهار مقولۀ «رزم»، «بزم»، «عاشقی»، «عیّاری» طبقه‌بندی می‌کند. این کتاب یکی از مفصّل‌ترین جُنگ‌های نظم و نثر فارسی است.
کلیدواژه‌ها: داستان‌های فارسی، طراز الاخبار، نثر فارسی، نظم فارسی
8. کتاب‌آرایی هزار و یکشب. نسخۀ کتابخانۀ کاخ گلستان
بختیار، مظفّر
ناصرالدین‌شاه قاجار کتاب‌آرایی «هزار و یکشب» را به حسینعلی معیرالممالک سپرد. او که از رجال فرزانه و هنرشناس دورۀ خود بود، برای نقاشی و تذهیب کتاب، قراردادی با میرزا ابوالحسن‌خان غفاری (صنیع‌الملک) در 1268 هجری نوشت که این مقاله دربارۀ همین عهدنامه است. یکی از نکات مهم این قرارداد هزینۀ هنگفتی است بالغ بر 6850 تومان که صرف نقاشی و تذهیب کتاب شد. این مبلغ به شاخص نرخ آن روز رقمی حدود یک‌ششم کل هزینۀ ساختمان چند‌طبقۀ شمس‌العماره است.
کلیدواژه‌ها: کتاب‌آرایی، تذهیب ایرانی، خوشنویسی، هزار و یکشب
9. نصیرالدّین سلطانی، نصیرالدّین مذهّب و کتابخانۀ ابراهیم سلطان در شیراز
ریشار، فرانسیس[2]
مترجم: سید محمّدحسین مرعشی
در این مقاله از دو نسخه به تاریخ 820 و 834 هجری یاد شده است که رقم نصرالسلطانی تذهیب‌کار (مذهّب) را در خود دارد و به نظر ریشار همان نصیرالدین محمد مذهّب است که ابراهیم سلطان، شاهزادۀ تیموری فارس، در سال 836 هجری او را به کلانتری کتابخانۀ خانۀ خود گماشت. سند این انتصاب در این مقاله آمده است.
کلیدواژه‌ها: شیراز، ابراهیم سلطان، تذهیب، کتابخانه، نصیرالدین محمد مذهّب، نصرالسلطانی، مذهّب
10. دو منبع قدیم تازه‌یاب دربارۀ روش ساخت مرکّب
شبوح، ابراهیم
مترجم: هوشنگ آذرنوش
ابراهیم شبّوح در این مقاله دو اثر تازه‌یاب در زمینۀ ساخت و ترکیب مرکّب‌ها معرفی می‌کند. اثر اول به نام «الأزهار فی عمل الأحبار»، اثر مراکشی[3]، کتابی است که نویسنده فصل‌های آن را براساس بیست‌وهفت مقاله برنامه‌ریزی کرده بود، اما فقط شش مقالۀ اول را به اتمام رساند که همین چند مقاله شامل صدوچهارده دستورالعمل تهیه و ساخت مرکب است. کتاب دوم به نام «تحف الخواصّ» اثر قَلَلَوسی به سه فصل تقسیم شده است که حاوی دستورالعمل روش‌های ساخت مرکب‌های گوناگون و مصارف هر کدام است.
کلیدواژه‌ها: مرکب و مرکب‌سازی، الأزهار فی عمل الأحبار، تحف الخواص
11. گونه‌گون
در این بخش یادداشت‌هایی مختصر بدین عناوین آمده است:
کاپوس‌نامۀ فرای: تمرینی در فنّ تزویرشناسی، یادداشتی از استاد مجتبی مینوی دربارۀ تعدادی از نسخه‌های جعلی، کتا‌ب‌های اسلامی ساختگی از ایران، مثنوی قونیه و مثنوی چاپ علاء‌الدّوله، انجامۀ شاهنامۀ فلورانس، نقطۀ انتخاب و نقطۀ شک، فتح‌اللّه بن عمر کاتبی قزوینی، یادی از صحّافان ماوراءالنهر، توضیحی دربارۀ رسالۀ خطّ خلیل تبریزی، یادداشتی بر مقالۀ سه‌نقطه‌ها و سفینۀ تبریز، نقد و معرفی نسخه‌برگردان شاهنامۀ سعدلو، نقد و معرفی واژه‌نامۀ نسخه‌شناسی، نقد و معرفی نگارگری نسخه‌های خطّی در جهان اسلام، نقد و معرفی میراث مکتوب و حیات فکری مسلمانان آسیای میانه، نقد و معرفی ترقیمه‌ها و مُهرها و عرض‌دیده‌ها، نقد و معرفی بن‌نوشت‌های کهن.
پی‌نوشت
[1]. به معنای متونی که در حوزه‌ای مشخص خوانده یا مطالعه می‌شود. مثل قراءات ادبی یا قراءات دینی. همچنین ممکن است از این اصطلاح برای اشاره به خواندن دقیق یا استخراج جزئیات اطلاعات از متون خاص استفاده شود.
[2]. Francis Richard
[3]. محمد المراكشي
