خمسه‌‌‌ نظامی گنجوی 25900، نسخه‌‌‌ای مصور از دوره‌‌‌ی تیموری

خمسه‌‌‌ی نظامی گنجوی

نسخه‌‌‌ی Add.MS.25900 کتابخانه‌‌‌ی بریتانیا

نسخه‌‌‌ای مصور از دوره‌‌‌ی تیموری (۴۷-۸۴۶ ه.ق./ ۴۳-۱۴۴۲ م.)

نسخۀ Add.MS.25900 خمسۀ نظامی، کتابخانۀ بریتانیا، با ابعاد 1/12 در 1/19 سانتی‌متر، دربردارندۀ 319 برگ، 606 صفحه متن و 19 نگاره است. در هر صفحه، 25 سطر چهار ستونی به‌خط نستعلیق و جدول مشکیو زرین و لاجوردی نوشته شده است. علاوه بر اینکه عنوان هریک از اشعار نظامی را در سراسر نسخه تذهیب کرده‌اند، از تزئینات دیگر می‌توان به تذهیب چهار صفحۀ ابتدای آن اشاره کرد (برگ 4 پشت، 5 رو و پشت، 6 رو). در چهار لوح مذهب صفحات 5 پشت و 6 رو، عبارات «الحمدالله علی نعماته» و «الشکر لله علی آلائه» خوش‌نویسی شده است. در لوح‌های دیگر (برگ 31 پشت، 101 پشت، 151 پشت، 206 پشت) که به‌منظور جدا کردن هر منظومه آمده نیز عبارات «الله و لا سواه»، «الله لا سواه»، «بسم الله الرحمن الرحیم»، «کتاب شرف‌نامه اسکندری» نوشته شده است. این نسخه را جلد چرمی قهوه‌ای اروپایی دربر گرفته.

در میان 19 نگارۀ تمام‌صفحه‌، برگ 41 رو را به‌سبک متأخر تیموری در هرات، اواسط سدۀ نهم قمری/ پانزدهم میلادی، دانسته‌اند. چهار برگ (234 پشت، 245 پشت، 250 پشت، 271 پشت) را در تبریز صفوی به سال 1540ـ1535 م تصویر کرده‌اند و سه نگاره (برگ 121 پشت، 161 رو، 231 پشت) منسوب به بهزاد است. انجامۀ نسخه (برگ 30 پشت) تاریخ اتمام آن را 846 ق/ 1443ـ1442 م نشان می‌دهد.

در وصف جذابیت‌های این نسخه می‌توان از نگارۀ دوصفحه‌ای آغازین آن (برگ‌ 3 پشت و 4 رو) با موضوع ضیافتی در باغ سخن گفت (هرات، سال 895 ق/ 1490 م). نگاره‌‌ای که چشم‌انداز دل‌انگیزی از یک مهمانی شاهانه در شبی مهتابی و صحنه‌ای شلوغ از آماده شدن برای آن مهمانی را با جزئیاتی حیرت‌انگیز چون تزئینات غنی معماری نشان می‌دهد. درباب و بارۀ این صحنه به دلیل ناشناس بودن حامی و مصوران آن نمی‌توان به راحتی سخن گفت. اما هنرپژوهانی چون توماس لنتز و گلن لوری[1] با حدس و گمان معتقدند که در این نگاره لحظه‌ای از مجلس سلطان حسین بایقرا (842ـ912 ق/ 1438ـ1506 م) ثبت شده است. به گفتۀ ایشان الگوی نگارۀ دو صفحه‌ای مذکور برگرفته از نقاشی‌های دوصفحه‌ای سدۀ نهم ق/ پانزدهم م است، آن‌هایی که پادشاهانِ برتخت‌‌نشسته را دوره‌شده با ملازمان و خدمتکاران نشان می‌دهند. البته این دو صفحه، هم در سطحی از جزئیات و هم در مرکز توجه قرار دادن فعالیت‌هایی چون نوشیدن، مهمانی، پذیرایی و تدارک غذا فاصلۀ قابل توجهی از الگوهای مرسوم چون نگارۀ دوصفحه‌ای کلیله و دمنۀ بایسنغری[2] دارند.

الینور سیمز[3] نیز دربارۀ تأثیرپذیری این نقاشی‌ها می‌نویسد: عناصر تصویری نگارۀ مذکور از نقاشی «بزمی شاهانه در باغ» که در سال 848 ق/ 1444م در شیراز به پایان رسیده[4] اقتباس شده است . گفتۀ وی سبب تقویت این فرضیه می‌شود که چنین موضوعاتی ترفندی سیاسی برای اثبات دستاوردهای سلسلۀ تیموری در بحبوحۀ بی‌ثباتی بوده‌اند. در این راستا می‌توان به گفتۀ گلومبک[5] نیز استناد کرد که حمایت شاهرخ از نسخه‌های خطی مصور در سال 807 ق/ 1405 م و تأسیس کارگاه ‌ـ‌ کتابخانه‌ای منحصربه‌فرد تحت حمایت بایسنغر را مشروعیت بخشیدن به اصول و بنیادهای تیموری و اسلامی می‌داند.

برگ‌‌‌های مصور این نسخه به شرح زیر است:

۳ پشت: شاهزاده و ملازمانش، شبی در باغ سرگرم مهمانی هستند.

۴ رو: آماده کردن یک جشن.

از برگ ۵ پشت تا ۳۰ پشت: مخزن‌‌‌الاسرار

۱۸ رو: داستان پیرزن با سلطان سنجر.

از برگ ۳۱ پشت تا ۱۰۰ پشت: خسرو و شیرین

۴۱ رو: شاپور شیرین را که در حال تماشای چهره‌‌‌ی خسرو است نظاره می‌‌‌کند.

۴۴ پشت: دیدن خسرو شیرین را در چشمه سار.

۷۰ رو: فرهاد، شیرین و اسبش را بر شانه‌‌‌های خود حمل می‌‌‌کند.

۷۷ پشت: خادمی هنگام رسیدن خسرو به قصر شیرین پیش روی اسب او فرشی می‌‌‌اندازد. کتیبه‌‌‌ی نگاره تاریخ رجب ۸۹۵ ه.ق./ ۱۴۹۰ م. را نشان می‌‌‌دهد.

از برگ ۱۰۱ پشت تا ۱۵۰ پشت: لیلی و مجنون

۱۱۰ پشت: لیلی و مجنون در مکتب‌‌‌خانه.

۱۱۴ پشت: بردن پدر مجنون را به خانه‌‌‌ی کعبه.

۱۲۱ پشت: مجنون جنگ میان قبایل را نظاره می‌‌‌کند. این نگاره در حاشیه‌‌‌ی ابیات به بهزاد منسوب شده است.

۱۳۰ پشت: انس مجنون با سباع در صحرا.

از برگ ۱۵۱ پشت تا ۲۰۵ رو: هفت پیکر

۱۶۱ رو: کشتن بهرام گور اژدها را. این نگاره در حاشیه‌‌‌ی ابیات به بهزاد منسوب شده است.

۱۷۳ رو: نشستن بهرام با شاهدخت هندی روز شنبه در گنبد سیاه.

۱۸۸ رو: ماهان در مواجهه با رقص دیوان درمی‌‌‌یابد که اسبش به اژدهایی هفت سر تبدیل شده است (این حکایت را شاهدخت خوارزم در گنبد پیروزه رنگ روایت می‌‌‌کند).

از برگ ۲۰۶ پشت تا ۳۱۹ پشت: اسکندرنامه

این فصل با شرفنامه شروع (۲۰۶ پشت تا ۲۸۱ رو) و با خردنامه (۲۸۲ پشت تا ۳۱۹ پشت) تمام می‌‌‌شود.

۲۳۱ پشت: جنگ میان اسکندر و دارا. این نگاره در حاشیه‌‌‌ی ابیات به بهزاد منسوب شده است.

۲۳۴ پشت: تسلی دادن سکندر دارا را در حال مرگ.

۲۴۵ پشت: شناختن نوشابه اسکندر را از تصویرش.

۲۵۰ پشت: دیدار اسکندر با زاهد.

۲۷۱ پشت: انداختن اسکندر کمند را بر گردن ختلی (جنگ هفتم اسکندر با روسیان).

پی‌نوشت

[1] T. Lentz and G. Lowry 1989, p 258-59

[2] این نسخه از کلیله و دمنه، که امروزه به شمارۀ R.1022 در موزۀ توپقاپوسرای استانبول نگهداری می‌شود، در کارگاه بایسنغر میرزا به دست شمس‌الدین بایسنغری در سال 833 ق/ 1429 م کتابت شده و مصور است. دو نگارۀ آغازین این کتاب (1 پشت و 2 رو) صحنه‌ای از نشستن بایسنغر، پسر شاهرخ را در باغ نشان می‌دهد. توصیف تصویر نگارۀ اول بدین گونه است که شاهزاده چهارزانو بر روی قالیچه‌ای نشسته و در حالی که درباریان او را همراهی می‌کنند و خدمه دیس‌های غذا را برای پیشکش می‌آورند، سرگرم شنیدن موسیقی است. در صفحۀ روبه‌رو نیز لحظۀ آوردن غذاها به مهمانی را می‌بینیم. هرچند در این نقاشی‌ها متن خاصی تصویر نشده، اما امتیازات ویژۀ شاهانه و زندگی آرمانی درباری را نشان می‌دهد. راکسبورا دربارۀ چهرۀ بایسنغر، که در نگارۀ مذکور تصویر شده، می‌نویسد: این چهره، تصویر زندگی واقعی شاهزاده و صاحب کتاب را وارد سنت ادبی ایرانی ـ اسلامی می‌کند و یکی انگاشتن پادشاه (حامی) با طلیعه‌داران تاریخی‌اش یک دور زمانی هدفمند و آگاهانه‌ را نشان می‌دهد (Roxburgh 2001, p 12). این دو صفحه از کلیله و دمنه را می‌توانید در صفحات 110 و 111 کتاب تیمور و بینش شاهانه؛ فرهنگ و هنر ایرانی در سدۀ پانزدهم که در منابع ذکر شده ببینید.

[3] Sims 2002, p115

[4] این نگارۀ دو صفحه‌ای امروزه در موزۀ هنر کلیولند (Cleveland Museum of Art) به شمارۀ 1956.10.a نگهداری می‌شود:

https://www.clevelandart.org/art/1956.10.a

[5] Golombek 1992, p 8-9

منابع

Golombek, Lisa. (1992). “Discourses of an Imaginary Arts Council in Fifteenth-Century Iran”, in “Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century” edited by Lisa Golombek and Maria Subtelny, pp. 1-17. Leiden: E.J. Brill.

Lentz, T and Lowry, G. (1989). “Timur and the Princely Vision: Persian Art and Culture in the Fifteenth Century.” ‎ Los Angeles: Sackler Gallery.

Roxburgh, David. 2001. “Baysunghur’s Library: Question related to its chronology and production.” journal of social affairs 18. num 72.

Sims, E. Marshak, B and Grube E. (2002). “Peerless Images: Persian Painting and Its Sources.” Yale University Press.

کتاب‌‌‌شناسی

Ch. Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum (London, 1879-1883), p. 570.

Norah M. Titley, Miniatures from Persian Manuscripts: a Catalogue and Subject Index of Paintings from Persia, India and Turkey in the British Library and the British Museum (London, 1977), p. 137.

نسخه‌‌‌ی خمسه‌‌‌ی نظامی (Add.MS.25900) را به صورت آنلاین ببینید:

http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_25900