دیوان حافظ
نسخۀ Add.MS.7759 کتابخانۀ بریتانیا
نسخه‌ای با تزئینات چینی از دورۀ تیموری (855 ق/ 1451 م)
دیوان حافظ Add.MS.7759 کتابخانۀ بریتانیا در 141 برگ و 280 صفحه متن است. در هر صفحه 14 سطر دو ستونی به خط نستعلیق با جدول مشکی ـ زرین و لاجوردی نوشته شده و جداسازی هر شعر با عباراتی چون «و لَه علیه الرَحمَه»، «وَ ایضاً لَه»، «ایضاً له نور قبره» به رنگ طلایی یا شنگرف صورت گرفته است. این دیوان را سلیمان الفوشنجی در اواسط رمضان سال 855 (اکتبر 1451) کتابت کرده و اگرچه محل دقیق تولید آن به دلیل نداشتن انجامه مشخص نیست، اما بر اساس نام کاتب، که نام یکی از ولایت‌های هرات افغانستان هم هست، مبدأ تولیدش را هرات دانسته‌اند. این نسخه را جلدی چرمی تیره، با تزئینات ترنج و سرترنج و لچکی و زنجیره، که با آب طلا پوشانده شده و دارای طرح گل آبی و مشکی است در بر گرفته. نیز باید اشاره کرد در این نسخه دو مهر است (برگ 6 رو و 18 رو) که هنوز خوانده نشده. ابعاد این نسخه 8/10 در 1/17 سانتی‌متر است.
در مجموع این کتاب شامل غزلیات به ترتیب حروف الفبا (1 پشت)، مثنوی‌ها (132 رو)، قطعه‌ها (134 پشت) و رباعیات (138 پشت) حافظ می‌شود.
از تزئینات این نسخه می‌توان به شمسۀ مذهب صفحۀ نخست (برگ 1 رو)، سرلوح مذهب برگ 1 پشت که در آن عبارت «الله و لا سَواه» به شیوۀ تکحیل (تحریر) نوشته شده، و از همه مهم‌تر، کاغذهای زرافشانی اشاره کرد که با مناظر و گل‌های چینی به رنگ طلا تزئین شده‌اند. این کاغذها سایه‌های رنگی بسیار متنوعی چون نارنجی، صورتی، آبی، زرد، سبز، خاکستری و بنفش دارد.
در کل، 31 صفحه از این کتاب دارای تزئینات چینی است. از این تعداد در 7 صفحه طرح‌هایی از بامبو و انار و گیاهان دیگر و در 12 صفحه مناظر و ساختمان‌های چینی تصویر شده است. شیلا بلر[1] از جمله محققانی است که، در مقاله‌ای تحت عنوان کاغذ و طلا: کاغذهای تزئینی به‌کاررفته در نسخه‌های خطی اواخر دوران اسلامی، به بررسی ظهور و حضور چنین کاغذهایی در ایران پرداخته است. به گفتۀ او ایرانیان سلیقۀ خود را در استفاده از کاغذهای رنگی، همانند بسیاری دیگر از ایده‌های هنری، تحت تأثیر چینیان پرورش دادند؛ آن‌ها که قبل از ظهور مسیح کاغذ را اختراع کردند و پیش از اسلام کاغذهای رنگی ساختند.
گویا این دست از کاغذهای زرافشان چینی بسیار مورد توجه تیموریان بوده و در واقع استفاده از آن‌ها را باید بخشی از سلیقۀ آن دوران دانست. البته بلر معتقد است نخستین کاربرد این کاغذها در نسخه‌های خطی اسلامی به سال‌های آغازین سدۀ نهم (پانزدهم میلادی) بازمی‌گردد؛ زمانی که دیوان سلطان احمد جلایر[2] را در بغداد حدود سال 805 ق (1403 م) کتابت کرده‌اند. این نسخه نشان می‌دهد که کاغذهای تزئینی چینی در دربار جلایریان نیز شناخته شده بود.
نخستین نسخه‌ای که در عصر تیموریان بر این کاغذها کتابت شده دو جلد از اشعار فریدالدین عطار است. آن‌ها را برای شاهرخ، حاکم تیموری، در هرات حدود سال 841 ق (1438 م) نوشته‌اند. یکی از آن‌ها[3]، با شش شعر صوفیانه به‌کتابت عبدالمالک، در تاریخ 27 شوال 841 (23 آوریل 1431) و دیگری، با پنج شعر، تاریخ ندارد اما به اندازۀ اولی نفیس است[4].
یکی دیگر از نسخه‌هایی که بر روی کاغذهای رنگی چینی زرافشان کتابت شده مجموعه‌ای از اشعار دوازده شاعر مختلف در سده‌های هشتم و نهم (چهاردهم وپانزدهم میلادی) است. آن را شرف‌الدین حسین، کاتب سلطنتی، در سال 872 ق (1468 م) در شیروان، آذربایجان امروزی، احتمالاً در دربار شیروان‌شاه فرخ یسار (866ـ906 ق/ 1450ـ1501 م) کتابت کرده و شامل یک مینیاتور دو صفحه‌ای (برگ 1 پشت و 2 رو) و هفت نگارۀ تک صفحه‌ای است[5].
نسخه‌ای که در استفاده از کاغذهای چینی، خصوصاً طرح گل‌ها و مناظر، بسیار شبیه به دیوان حافظ (Add.MS.7759) است، دست‌نوشته‌ای کوچک از مخزن‌الاسرار میرحیدر خوارزمی است[6]. این نسخه را سلطان علی‌الیعقوبی برای حاکم آق‌قویونلو یعقوب بن اوزون حسن کتابت کرده و پایان آن مصادف است با 25 جمادی الاول 833 (24 اوت 1478).
شباهت کاغذهای این دو دست‌نوشته به این دلیل بحث‌برانگیز است که آن‌ها را در دو جغرافیای متفاوت، یکی را در تبریز و دیگری را احتمالاً در هرات، کتابت کرده‌اند. باربارا اشمیتز[7] معتقد است علت حضور این کاغذهای چینی در دربار آق‌قویونلوها و کتابت نسخه‌ای از مخزن‌الاسرار بر روی آن مربوط به زمانی می‌شود که سپاه ایشان به فرمانروایی اوزون حسن شهر هرات را در سال 872 ق (1468 م) تصرف کرد و بدین ترتیب کاغذهای چینی را که تیموریان در کارگاه‌ها انبار کرده بودند با خود به تبریز برد.
سوچک نیز با بررسی نسخه‌های مذکور در مقالۀ خود، تحت عنوان نسخۀ مخزن‌الاسرار کتابخانۀ نیویورک و اهمیت آن، می‌نویسد که اشارات و نشانه‌هایی وجود دارد که از حضور کاغذهای چینی مشابه در دو دربار متفاوت خبر می‌دهد؛ یکی شباهت ابعاد نسخۀ دیوان حافظ و مخزن‌الاسرار است (8/10 در 1/17 سانتی‌متر) و دیگری بریده شدن عرض کاغذهای چینی در نسخۀ حافظ به روشی مشابه نسخۀ مخزن‌الاسرار[8].
یافته‌های این محققان راهی جدید را می‌گشاید برای از نو نگریستن به کاغذ و جایگاه آن در تولید نسخه‌های خطی. اینکه این کاغذها پس از عصر تیموری چه تحولاتی را از سر گذراندند خود موضوعی تأمل‌برانگیز است.
برای مطالعۀ بیشتر
M. Thackston, “Report to Mirza Baysunghur on the Timurid Legation to the Ming Court at Peking” in a century of princes: sources on Timurid history and art. Cambridge, Mass, 1989, pp. 279-97
David J. Roxburgh, The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University, 2005, pp. 159-165
Titley, Persian Miniature Painting and Its Influence on the Art of Turkey and India: The British Library Collections. London, 1984, pp. 240-41
این نسخه از دیوان حافظ را (Add.MS.7759) در این نشانی ببینید:
https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_7759
پی‌نوشت
[1]. Blair, Sheila S. (2000). “Color and Gold: The Decorated Papers used in Manuscripts in later Islamic Times.” Muqarnas 17.
[2]. این نسخه امروزه به شمارۀ 32.30.37 در گالری هنر فریر (Freer) نگهداری می‌شود.
[3]. این نسخه اکنون در کتابخانۀ توپقاپی سرای استانبول به شمارۀ Ms. A. III 3059 نگهداری می‌شود.
[4]. این نسخه را (no. 1992) امروزه در موزۀ هنرهای ترکی و اسلامی استانبول (Tuirk ve Islam Eserleri Muzesi) می‌توان دید.
[5]. امروزه این نسخه به شمارۀ Add.MS.16561 در کتابخانۀ بریتانیا نگهداری می‌شود و از طریق پیوند زیر می‌توانید آن را تورق و مشاهده کنید:
http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_16561_f001v
[6]. مجموعۀ اسپنسر (Spencer Collection)، شمارۀ Persian Ms. 41
[7]. Barbara Schmitz
[8]. Soucek, Priscilla. (1988). “The New York Public Library ‘Makhzan al-asrār’ and Its Importance.” Ars Orientalis 18.
