مروری بر نامۀ بهارستان، شمارۀ 4، 1380
- چگونگی ساخت کاغذ طلحی و کهنه‌نماسازی کاغذ/ معز بن بادیس تمیمی صنهاجی (سدۀ 5 ق)
خورشا، صادق
رساله‌ای با عنوان «عمدة الکُتّاب و عُدّةُ ذوی الالباب» در موضوع آداب کتابت و صنعت کتاب‌پردازی نوشتۀ معز بن بادیس تمیمی صنهاجی موجود است که فصل یازدهم آن توضیح دربارۀ ساخت کاغذ طَلَحی آمده و این مقاله ترجمۀ این فصل از رساله است. این فصل شامل موضوعاتی در باب ساختن کاغذ طَلَحی، دستورالعمل دیگری برای آهار کردن، دستورالعمل کهنه‌نُماسازی کاغذ و دستورالعمل دیگری برای همین کار است. مقاله شامل سه تصویر از منابع گوناگون دربارۀ ساخت کاغذ است.
کلیدواژه‌ها: نسخ‌خطّی، کتابت، کاغذسازی.
- ساخت کاغذ بومی/ قاضی خان، محمد بن قوام خاکوری (تألیف 876 ق)
سهرابی تهرانی، محمّد
این مقاله شرح و ترجمۀ بخشی از کتاب «المخترع فی فنون من الصنع» نوشتۀ محمد بن قوام خاکوری است. قبل از متن ترجمۀ رساله، خواننده با مقدمه‌ای از نویسنده، مقدمه‌ای از مصحح، معرفی رساله و مشخصات رساله آشنا می‌شود. اصل رساله در باب ساخت خمیر کاغذ از الیاف گیاهی، قالب زدن خمیر و تولید کاغذ، آهار زدن کاغذ، مهره کردن کاغذ است.
کلیدواژه‌ها: کاغذسازی، آهار زدن، مهره کردن، کتابت، نسخ‌خطّی.
- در بیان کیفیت و نیکو گردانیدن نیّت ورّاق و کاتب و صحّاف
محمّد بن محمّد عبدری فاسی،ابن حاج
براساس آنچه در چکیدۀ مقاله آمده، این نوشته ترجمۀ بخشی از کتاب «المدخل تنمیة الاعمال بتحسین النیات …» تألیف محمّد بن محمّد عبدری فاسی معروف به «ابن حاج» است، در بیان کیفیت و نیکو گردانیدن نیت ورّاق و کاتب و صحّاف، که برای هرکدام وظایفی نیز بیان شده است. این رساله متعلق به سال 732 قمری است و با توجّه به آن که نویسندۀ آن از فقهای مالکی بوده است، در این رساله بدعت‌هایی از منکرات مسلمه و برخی دیگر را، که از شبهات می‌دانسته و در میان مردم در عصر ممالیک رایج بوده، نقد کرده است. وی بسیاری از مسائل فقهی، اخلاقی، اقتصادی، اجتماعی آن را مورد بررسی قرار داده است. این مقاله شامل سه بخش است؛ در بیان نیّت ورّاق و کیفیت و نیکو گردانیدن نیّت، در بیان نسخه‌نویس و چگونگی آن نیّت، در بیان مجلِّد که قرآن و کتاب و مانند آن را تجلید می‌کند.
کلید واژه‌ها: صحاف، جلدسازی، کتابت، نسخه‌خطّی، کاغذساز.
- مکتوب محمّدیحیی قزوینی به میر محمّد طاهر(واضع کاغذ ابری)
ناجی نصرآبادی، محسن
ابری‌سازی یکی از شاخه‌های هفتگانۀ هنر نگارگری ایران است. کاغذ ابری برای آراستن مرقعات، حاشیۀ کتاب‌های خطّی، روی جلد، آستر بدرقۀ کتاب، زمینۀ قلمدان، جعبه‌های روغنی به کار می‌رفته است. در میان محققان حوزۀ کتاب‌آرایی اختلافات بسیاری بر سر واضع کاغذ ابری است. امّا نویسندۀ مقاله، با آوردن مکتوبی از محمّدیحیی قزوینی به میرمحمدطاهر، استدلال می‌کند که گرچه قبل از میرمحمّدطاهر هنرمندان ایرانی مبدع این نوع کاغذ بوده‌اند ولیکن او بوده است که با طرح‌ها و نقوش زیبا کاغذهایی پدید آورده است که خود در حدّ اختراع و ابتکار محسوب می‌شود.
کلیدواژه‌ها: نسخه‌خطّی، کاغذ ابری، میرمحمّدطاهر، سدۀ 11 ق
- سه نقطه‌ها
افشار، ایرج
ایرج افشار در این مقاله به بررسی یکی از نشانه‌های به‌کاررفته در نسخ‌خطّی پرداخته است. سه نقطه‌ها که عموماً در حاشیۀ نسخه به کار می‌رفته، بر اساس آنچه نویسندۀ مقاله استنباط کرده؛ یا به منظور پایان گرفتن عبارت و گاهی پر کردن جاهای خالی بوده است یا برای توجّه حتمی کاتب یا دارندۀ نسخه بوده تا به آسانی بتوانند به آن بخش از رساله رجوع کنند و نکتۀ جالب آن است که چنان ظریف و کوچک این سه نقطه گذاشته می‌شده است که بعد بتوانند با نیش قلمی آن را پاک کنند. سه نقطه‌ها در اکثر مواقع به مرکّب سیاه یا سرخ و به شکل دایره یا مثلث نقش می‌شده‌اند.
کلید واژه‌ها: نسخ‌خطّی، سه نقطه، نشانه‌شناسی، نسخه‌شناسی.
- «بیاض خوشبویی» در شرح اسباب و لوازم فرهنگ و تمدن شبه‌قارّه در دورۀ تیموریان
نوشاهی، عارف
«بیاض خوشبویی» رساله‌ای بی نام مؤلّف و با تاریخ کتابت 1109 قمری در توصیف اسباب و لوازم فرهنگ مکتوب در شبه‌قارّۀ هند نوشته شده است. مؤلّف در هفده باب با استفاده از منابع مکتوب و شفاهی زمان خود (پادشاهان تیموری در شبه‌قارۀ هند) به معرفی لوازم کتابت و نگارگری و چگونگی ساخت آن‌ها و تهیه کردن لوازم مذکور پرداخته است. ابواب آن به شرح زیر است: در عطریات، در معجونیات، در مراهم، در حلویات و اشربه، در اطعمه، در قرص موم و شمع موم و موم جامه، در ساختن عمارت و باغ، در رنگ‌های الوان از کاغذ و غیره، در اسباب شترخانه و فیلخانه و غیره، در اسباب فراشخانه و توشکخانه، در اسباب قورخانه، در اسباب کتابتخانه/ کتابخانه از قلمدان و غیره، در آتشبازی، در ایام سعد و نحس درخت بریدن و غسل کردن، در بازی‌ها، در بیان اوزان، در حساب شطرنج و حقیقت ممالک محروسه و جریب. این مقاله شامل دو باب در بیان رنگ کاغذها و اسباب کتابخانه است.
کلیدواژه‌ها: نسخه‌شناسی، کتاب‌آرایی، شبه‌قارۀ هند، رنگ‌سازی، کاغذسازی، بیاض خوشبویی.
- از کتابت تا خطّ‌شناسی
مایل هروی، نجیب
این مقاله بررسی نوشته‌ای از ایرج افشار است دربارۀ رساله‌ای تحت عنوان «رسالۀ خطّ» از خلیل تبریزی (زنده در 943 ق). ایرج افشار این رساله را گرده‌برداری و رونویسی از رسائل خطّ دیگر می‌داند و آن را جعلی و منحول استنباط می‌کند. این مقاله از جهت شناخت روش‌های جعل و ساختن رسائل شبیه به اصل برای محققان بسیار باارزش است.
کلیدواژه‌ها: خلیل تبریزی، خط‌شناسی، کتابت، نسخه‌شناسی، خوشنویسی.
- بر سپیدی نسخه‌ها
فکرت، محمّد آصف
این نوشته مجموعه‌ای از یادداشت‌های کاتبان، صاحبان نسخ، مالکان، فروشندگان و غیره است که بر سپیدی اطراف متن نسخ نوشته‌اند و تعلقی به اصل نسخه ندارند. محمّد آصف در طول سالیان متمادی کار بر روی نسخه‌های خطّی آستان قدس رضوی این مجموعه را فراهم کرده است که شامل مطالب متنوعی است. یادداشت‌هایی در نیایش و دعا، ولای علی (ع)، علم و اخلاق، آموزش و راهنمایی‌ها و نکات ادبی و تاریخی و برخی لطایف و ترانه‌ها و تک‌بیتی‌ها. بخشی از این یادداشت‌ها مشخصاً در باب دستور ساختن مرکّب، مرکّب یاقوتی، ساختن انفیه و در ستایش خوشنویسی است.
کلیدواژه‌ها: یادداشت‌ها، نسخه‌خطّی، آستان قدس رضوی.
- چگونگی کار هنرمندان کتاب‌پرداز
حسین زاده، آذین
همانطور که از عنوان مقاله برمی‌آید نویسنده در این نوشته به روند تولید کتاب و نسخ خطّی پرداخته است. بخش‌های مقاله شامل: هویّت نسخه‌نویسان و کاتبان حرفه‌ای و دانشمندان و نسخه نویسان غیرحرفه‌ای، اطلاعاتی که جنبۀ شخصی دارد، محل نسخه‌برداری، کارگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مؤسسات آموزشی، مساجد و نهادهای وقفی، دیگر مکان‌های نسخه‌برداری، روال و فنون کار، سرعت نسخه‌برداری، کار انفرادی یا گروهی، وضعیت نسخه‌پردازی، وضعیت ناسخ به هنگام کار، رونویسی، نسخه‌نویسان بازاری، نقاشان و تذهیب‌گران، صحّافان است. چگونگی عملکرد نسخه‌برداران و شرح وظایف کسانی که در امر تولید نسخه فعالیت می‌کردند و مکان کتابت که گاهی مساجد و نهادهای وقفی هم بوده است دغدغۀ اصلی نویسندۀ این نوشته بوده است که با ذکر منابعی معتبر به تحلیلی دقیق پرداخته است.
کلیدواژه‌ها: نسخه‌شناسی، کتاب‌آرایی، کتابت، انجامه، نسخه‌برداری، نوشتارخانه.
- کاتبان و قاضیان اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی
شیخ الحکمایی، عمادالدّین
چنانکه در چکیده ذکر شده این مقاله به واقع تلاشی است برای معیاربندی فهرست نویسی و مستندسازی اسامی مندرج در اسناد تاریخی. از آنجایی که اسناد متعلّق به بقعۀ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی با در برداشتن حدود هشتصد سند از قرون شش تا ده هجری کهن‌ترین اسناد دورۀ اسلامی ایران است مملو از نام کاتبان و قاضیان و کاتبانی است که در ایران آن دوران مشغول به کار بوده‌اند.
کلیدواژه‌ها: اسناد تاریخی، بقعۀ شیخ صفی‌الدّین، فهرست‌نویسی، فهرست‌نویسی اسامی.
- سرقت، جنگ و فراهم‌آوری نسخه‌های خطّی عربی ـ اسلامی در اروپای دورۀ رنسانس
جونز، رابرت؛ مترجم شهرزاد داودی
در قرن دهم هجری بسیار نسخ خطّی عربی از طریق سرقت و در حکم غنائم جنگی به دست اروپاییان افتاد و اروپای قرون وسطی را با گنجینۀ عظیم نسخ خطّی عربی ـ اسلامی آشنا کرد. دنیای لاتین با ترجمۀ این متون با دنیای اعراب و اسلام آشنا شد و این خود قدم اوّل در تولد دانش شرق‌شناسی شد. در این دوره تحقیقات انفرادی رقابتی را میان محققان به وجود آورد که حاصل آن پیدایش نخستین نسل شرق‌شناسان بود. در بخش دوم این مقاله به اهمیت مطالعۀ متون عربی ـ اسلامی در دورۀ رنسانس پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها: دزدی، غنیمت جنگی، نسخه‌های خطّی، شرق‌شناسی، رنسانس، چاپخانۀ شرقی.
- گونه‌گون
آنچه در این بخش آمده است شامل یادداشت‌های مختصری با عناوین زیر است:
سندی از اجازه‌نامۀ صحّاف باشی به عبدالمطلب صحّاف، بررسی نگارۀ ساختگی از چهرۀ خواجه نصیرالدین توسی موجود در کتابخانه و موزۀ ملّی ملک، نمونه‌هایی از کتابِه‌های سیاه‌مشقی، یادداشت کوتاهی دربارۀ کتاب آکاردئونی یا نسخۀ مرقّع، معرفی کوتاهی از میرزا جواد سیاه‌قلمکاری گمنام از دورۀ مظفری، یادداشتی دربارۀ عبارت «کاغذ شرقی»، یادداشتی دربارۀ چهارهنرمند بازشناخته در عصر شاه تهماسب صفوی، خاطرۀ عبداللّه انوار از یک کاغذشناس، معرفی نسخه‌برگردان «جُنگ مهدوی»/ «بیاض قزوینی»، معرفی نسخه‌برگردان «مُجمل التواریخ و القصص»، معرفی کتاب «اجازت‌نامه یا اذن‌نامۀ خوشنویسی» نوشتۀ محمّدعلی کریم‌زادۀ تبریزی،معرفی کتابِ «کتاب‌های مصوّر چاپ سنگی» نوشتۀ اولریش مارزولف.
