ناصر رباط
Nasser Rabbat
ناصر رباط[1] استاد مؤسسۀ آقاخان و مسئول پروژۀ معماری اسلامی آقاخان در دانشگاه مؤسسۀ فناوری ماساچوست (ام‌آی‌تی) است. او تاریخ‌نگار هنر و معماری، شهرسازی و فرهنگ‌های اسلامی، مطالعات اسلامی خاورمیانه، تاریخ مملوک، تاریخ مدرن عرب و هنر معاصر عرب و مطالعات دورۀ استعماری و پسااستعماری است و در حوزه‌های مختلفی نظیر معماری اسلامی و مباحث تاریخ شهرسازی اسلامی، شرق شناسی، تاریخ‌نگاری و مسئلۀ معنا در معماری درس می‌دهد.
وی در دمشق متولد شد، کارشناسی ارشد معماری خود را از دانشگاه کالیفرنیا در سال 1984 گرفت و در سال 1991 از رسالۀ دکتری خود با عنوان ارگ قاهره 1176ـ1341: بازآفرینی معماری از متون[2] در دانشگاه ام‌آی‌تی دفاع کرد. رباط در رسالۀ خود به یکی از آثار مهم معماری نظامی و تشریفاتی قاهره در سدۀ میانه، یعنی قلعة الجبل، می‌پردازد و تحولات ارگ را از بدو تأسیس در سال 1176 م به رهبری صلاح‌الدین ایوبی، تا زمانی که به رهبری ناصر محمد (1341ـ1293، با دو وقفه) به شکل نهایی خود دست یافت، دنبال می‌کند. رباط در این رساله بر قسمتی از ارگ، که امروزه محوطۀ جنوبی نامیده می‌شود و محل اقامت سلطان بود، تمرکز دارد که تنها مسجد جامع از آن باقی مانده است. وی مراحل مختلف كاوش‌های مکان‌نگارانه و معمارانۀ خود را با استفاده از منابع اولیۀ جمع‌آوری‌شده از اسناد تاریخی، شرح حال و زندگینامه‌ها، اسناد حقوقی دورۀ مملوک و در درجۀ دوم مستندات باستان‌شناسی، جای‌نام شناسی[3] و مقایسه‌های گونه‌شناسی با کاخ‌های ممالک بحری در قاهره تجزیه و تحلیل می‌کند. رباط، از طریق بازسازی ارگ، به مسائل روش‌شناختی و تاریخی گسترده‌تری می‌پردازد و تأثیر سلسله‌مراتب سیاسی ـ اجتماعی مملوک در ساختار مجموعۀ کاخ و مفهوم‌سازی فضاها و اشکال آن را ارزیابی می‌کند. وی در پژوهش‌ها و آموزش خود معماری را به گونه‌ای تعریف می‌کند که تعامل آن با فرهنگ و جامعه را روشن سازد و بر تأثیر عامل انسانی در شکل‌گیری آن تعامل تأکید می‌کند. وی بیش از 80 مقاله و کتاب به زبان‌های انگلیسی و عربی و فرانسوی منتشر کرده است كه از آثار وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- كتاب تاریخ مملوک بر اساس معماری: آثار، فرهنگ و سیاست در سدۀ میانۀ مصر و سوریه[4] (2010)
ماندگارترین گواه سلطنت ممالیک آثار معماریشان است. بناهای مملوک نه‌تنها یکی از برجسته‌ترین سنت‌های معماری سدۀ میانه را در خود جای داده، بلکه در واقع کلیدی برای تاریخ اجتماعی آن دوره است. تجزیه و تحلیل تاریخ معماری مملوک با تجزیه و تحلیل سازه‌های مملوکی، به مثابۀ شکلی از ارتباطات و مستندسازی و همچنین شاخصی فرهنگی، نشان می‌دهد که ساختمان‌ها چگونه ساختارهای نظامی، سیاسی، اجتماعی، مالی پیچیده و از نظر تاریخی منحصربه‌فرد جامعۀ مملوک را منعکس می‌کند. در این مطالعه ناصر رباط، از طریق خواندن معماری دیدنی آن دوره، با استفاده از نمونه‌هایی از سراسر مصر و سوریه از ارگ و مسجد الازهر قاهره گرفته تا مقبرۀ ظاهر بیبرس در دمشق، رویکردی ابتکاری را برای مطالعه تاریخ ممالیک مطرح می‌کند. در واقع رباط هم در رویکردهای جامع و هم در مطالعات موردی نشان می‌دهد که چگونه تاریخ در آثار هنری و فرهنگی ثبت و منعکس می‌شود. این کتاب اثری پیشگامانه در مطالعۀ معماری و تاریخ اجتماعی خاورمیانه و حتی فراتر از آن است.
- كتاب نقد متعهدانه: دیدگاه‌هایی دربارۀ تاریخ، عرب‌گرایی و انقلاب[5] (2015)
مجموعه مقالاتی دربارۀ نقد و عرب‌گرایی و تاریخ و بهار عربی است. همۀ مقاله‌ها دغدغه‌ای مشترک دارد، اینکه چگونه می‌توان مدرنیته را در حکم گفتمانی معرفت‌شناختی و فکری رهایی‌بخش و پیشرو پذیرفت، در حالی که استعمار را، که محصول مدرنیته و حامل آن به جهان مستعمر است، به نقد گذاشت.
- مقالۀ عجیب و غریب: ادراک هنری در منابع عربی قرون وسطا[6]
اندیشۀ این مقاله از بخشی از رسالۀ دکتری رباط آمده است. رباط می‌گوید، در برخی متون تاریخی سدۀ میانه اعراب، اشیاء هنری خاص با واژگان زیبایی‌شناسانه‌ایی توصیف شده است. در متون سدۀ میانه، نویسندگان، برخلاف بحث تخصصی خود دربارۀ آثار ادبی، معمولاً از قضاوت دربارۀ کیفیت اثر هنر خودداری کرده‌اند. رباط در این مقاله ابتدا از کتاب معروف و مفصل خطط مقریزی نقل قول می‌کند که مقریزی در آن به توصیف سه نمونه از نقاشی‌های فاطمیان پرداخته است. رباط در این مقاله می‌کوشد تا نحوۀ مشاهده و مواجهۀ مورخان عرب با آثار تجسمی را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد. رباط در این مقاله ریشه‌های زبانی اصطلاح متداول «عجیب و غریب» را در متون قرن ششم تا نهم هجری بررسی کرده و نحوۀ انتقال این اصطلاح را، از زمینه‌های معنایی خود به توصیف اشیای هنری، به بررسی می‌گذارد.
رسالۀ دکتری ناصر رباط:
www.dspace.mit.edu/handle/1721.1/13706
فهرست کتاب‌ها و مقالات ناصر رباط:
www.web.mit.edu/akpia/www/nasserbio/publications.html
سخنرانی‌های ناصر رباط:
www.archnet.org/authorities/1278/media_contents/142293
www.web.mit.edu/akpia/www/nasserbio/lectures.html
منابع
رباط، ناصر، 2015، النقد التزاماً : نظرات فی التاریخ والعروبه والثوره، دار ریاض الریس للكتب والنشر
Rabbat,Nasser, 2010, Mamluk History Through Architecture: Monuments, Culture and Politics in Medieval Egypt and Syria, I.B. Tauris
Rabbat, Nasser ,2006, Ajib and gharib: artistic perception in medieval Arabic sources, Medieval History Journal 9,99-113.
www.architecture.mit.edu/faculty/nasser-rabbat
www.web.mit.edu/akpia/www/nasserbio/titlepagenr.html
www.archnet.org/authorities/127
پی‌نوشت
[1]. Nasser Rabbat: nasser@mit.edu
[2]. The Citadel of Cairo, 1176-1341: reconstructing architecture from texts
[3]. Toponymy
[4]. Mamluk History Through Architecture: Monuments, Culture and Politics in Medieval Egypt and Syria
[5]. النقد التزاماً : نظرات فی التاریخ والعروبه والثوره
www.jamalon.com/ar/30902624.html
[6]. Ajib and gharib: artistic perception in medieval Arabic sources
