مجموعه‌های شخصی هنر اسلامی در موزه‌ها
شکل‌گیری تاریخ هنر اسلامی در قالب شاخه‌ای پژوهشی رابطۀ تنگاتنگی با مجموعه‌داری آثار هنری در سرزمین‌های اسلامی و همچنین غرب دارد. رابطۀ دوسویۀ تاریخ هنر و مجموعه‌داری بدین گونه بوده است که از یک سو اشیای موجود در مجموعه‌ها و دسترسی به آن‌ها به مسیر و موضوع مطالعات تاریخ هنر جهت می‌داده است و از سوی دیگر این مطالعات تعیین‌کنندۀ نوع اشیایی بود که در مجموعه‌ها گردآوری می‌شده.
مجموعه‌داری خصوصی از دیرباز در میان هنردوستان نوعی سرگرمی محسوب می‌شده و علاقه‌مندانی داشته است که البته نشانگر تموّل و منزلت اجتماعی صاحب آن نیز بوده. به موازات گشایش موزه‌های متعدد از نیمۀ سدۀ نوزدهم در اروپا و اوایل سدۀ بیستم در آمریکا و کشورهای اسلامی، موج جدیدی از علاقه به گردآوری آثار هنر اسلامی در میان مجموعه‌داران خصوصی به راه افتاد. بدین ترتیب بسیاری از آثار هنر اسلامی سر از خانه‌های مجموعه‌داران درآورد و دسترسی عمومی پژوهشگران و علاقه‌مندان به آن‌ها بسیار دشوار شد.
در اروپا، از دهۀ ۱۹۱۰ که نمایشگاه‌های متعددی به هنر اسلامی اختصاص داده شد، گه‌گاه اشیای معدودی از مجموعه‌های خصوصی افراد در کنار اشیای موزه‌ها در فضاهای عمومی به نمایش در می‌آمد و توجه پژوهشگران را به خود جلب می‌کرد. اگرچه بسیاری از مجموعه‌داران به تدریج بخشی از آثار مجموعه‌های خود را به موزه‌ها اهدا کردند و می‌کنند، همچنان بخش قابل توجهی از آثار شاخص هنر اسلامی، نه در موزه‌ها، بلکه در مجموعه‌های شخصی افراد حقیقی و حقوقی نگهداری می‌شود و دسترسی به آن‌ها کار آسانی نیست.
برای حل مشکل دسترسی به آثار، برخی از مجموعه‌داران بزرگ و بنام، که امکانات کافی در اختیار دارند، گالری‌هایی را به نمایش دائمی آثار مجموعه‌هایشان اختصاص داده‌اند. از جملۀ آن‌ها می‌توان به موزۀ مجموعۀ دیوید[1] در کپنهاگ و موزۀ آقاخان[2] در تورنتو اشاره کرد. برخی از مجموعه‌داران، که به دلایل متعدد آثار مجموعه‌شان را در معرض بازدید عموم قرار نمی دهند، همواره تلاش کرده‌اند، با انتشار صورتنامه‌هایی مفصل و به‌روز از آثار این مجموعه‌ها، تصاویر و اطلاعات آثار را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهند. مانند مجموعۀ ناصر خلیلی[3] واقع در لندن که ده‌ها مجلد را به معرفی آثار این مجموعه منتشر کرده است[4].
در دهه‌های اخیر، روش جدیدی برای بهبود دسترسی عمومی به آثار هنر اسلامی در مجموعه‌های شخصی اندیشیده شده است و آن انتقال این آثار برای نمایش در موزه‌هاست. اگر پیش‌تر معدودی از آثار مجموعه‌های شخصی برای یک نمایشگاه به مدت کوتاهی به موزه‌ای قرض داده می‌شد، حال بخش عمده و یا کل آثار یک مجموعه به مدت چند دهه در یک موزه نگهداری و نمایش داده می‌شود. اینچنین، آثار مجموعه‌های شخصی برای مدت مدیدی در معرض بازدید عمومی قرار می‌گیرد و دسترسی علاقه‌مندان و پژوهشگران به آثار برای مطالعه تسهیل می‌شود. از جمله مجموعه‌های شخصی آثار هنر اسلامی که بدین ترتیب در موزه‌ها به نمایش درآمده است می‌توان به مجموعه‌های شیخ و شیخة الصباح[5] و همچنین مجموعۀ حسین افشار[6] در موزۀ هنرهای زیبای هیوستون و مجموعۀ کی یر[7] متعلق به ادموند دو آنگر[8] در موزۀ هنرهای دالاس، هردو در ایالت تگزاس آمریکا، اشاره کرد.
انتقال طولانی‌مدت مجموعه‌های شخصی به موزه‌ها چنان مزایایی برای مجموعه‌داران و همچنین موزه‌داران دارد که موجب استقبال روزافزون از این روش مدیریت نمایش و گردش آثار مجموعه‌های خصوصی شده است. از یک سو، با انتقال آثار به موزه‌ها، مجموعه‌داران متحمل هزینه‌های هنگفت نگهداری و مرمت آثار نمی‌شوند و در عین حال نمایش آثارشان در موزه‌ها به ارزش و قیمت آثار می افزاید، و از سوی دیگر، موزه‌داران برای غنی کردن نمایشگاه‌ها و گالری‌هایشان و جذب بازدید‌کننده‌ها و پژوهشگران دیگر نیازمند هزینه کردن برای خریداری آثار نیستند.
در ایران مجموعه‌داران بنامی هستند که دهه‌ها دل در گرو گردآوری آثار هنری اسلامی داشته‌اند، اما شوربختانه کمتر پژوهشگری به محتوای این مجموعه‌ها واقف است و کمتر علاقه‌مندی امکان بازدید از این مجموعه‌ها را دارد. چه‌بسا انتقال طولانی‌مدت مجموعه‌های شخصی به موزه‌ها راه‌حلی برای عمومی کردن دسترسی به آثار ارزشمند مجموعه‌های خصوصی باشد.
منابع
Komaroff, Linda. “Exhibiting the Middle East: Collections and Perceptions of Islamic Art.” Ars Orientalis 30 (2000): 1–8.
Roxburgh, David J. “Au Bonheur Des Amateurs: Collecting and Exhibiting Islamic Art, ca. 1880-1910.” Ars Orientalis 30 (2000): 9–38.
پی‌نوشت
[1]. The David Collection
https://www.davidmus.dk/?culture=en-us
[2]. Aga Khan Museum
https://agakhanmuseum.org/index.html
[3]. The Khalili Collection
https://www.khalilicollections.org
[4].فهرست صورتنامه‌های منتشرشده از آثار مجموعۀ خلیلی
[5].مجموعة الصباح
https://thealsabahcollection.com
[6].مجموعه سفال‌های سفید و آبی حسین افشار در موزۀ هیوستون
[7]. Keir Collection
https://www.artoftheancestors.com/blog/keir-collection-dma
[8]. Edmund De Unger (1918-2011)
