رفاعی، محمدعبدالعزیز افندی، خطاط ترک در سدة چهاردهم. در ۱۲۸۸ در منطقة ماچقه [۱] در ولایت طرابوزان بر ساحل شرقی دریای سیاه زاده شد. از ۱۲۹۳ با پدرش ملا عبدالحمید افندی ساکن استانبول شد و تحصیلات مقدماتی را در مدرسة ایوب‌شاه سلطان به پایان رساند. از همان زمان فراگیری اقلام ثلث و نسخ را نزد حاج احمد عارف فِلبَوی (۱۲۴۶-۱۳۲۷)، خوشنویس ترک، آغاز کرد. او آموزش خط را در مدرسة نورعثمانیه پی گرفت و سرآمد شاگردان احمد عارف افندی شد. خط نستعلیق را نیز از حسن حُسنی افندی قرین‌آبادی و ثلث جلی و نستعلیق جلی را از سامی افندی (۱۲۵۳-۱۳۳۰) فراگرفت. او در ۱۳۱۲ در نستعلیق از حسن حسنی و در ۱۳۱۴ با نوشتن یک حلیه* به ثلث و نسخ از احمد عارف افندی و رئیس‌الخطاطین محسن‌زاده عبدالله حمدی‌بیگ (۱۲۴۸-۱۳۱۷) سند اجازة خوشنویسی دریافت کرد. همچنین فن ساخت کاغذ ابر و باد را از شیخ ادهم افندی ازبک آموخت و در فن تذهیب نیز تجربه اندوخت. عزیز رفاعی که در نوشتن اقلام دیوانی، محقق، ریحان، توقیع، رقاع، رقعه، نسخ، نستعلیق، و به‌ویژه ثلث جلی مهارت داشت، در بین هم‌نسلانش به سریع‌القلم شهرت یافت (سرین[۲] ، ص ۲۰۶؛ احمد صبری زاید، ص ۱۵، ۱۷).
نخستین کار رسمی او کتابت در مجمع ادارة اموال ایتام بود که از ۱۳۱۲ آغاز شد. از ۱۳۱۹ به دائرةالمشیخه یا مکتب مشیخة‌الاسلام منتقل و به تعلیم خط مشغول شد. در همین ایام در مجالس درس صوفی احمد افندی نیز شرکت و اجازه‌نامة علمی‌اش را از او دریافت کرد. همچنین در مدرسة‌القضاة و رشدیة محمودیه خط نستعلیق آموزش می‌داد. حُسن خط و اخلاق عزیز رفاعی موجب شد گواهی ترفیع «معروضات مهمه» و نشان لیاقت درجه چهار «مجیدیه» از سوی دولت عثمانی به او اهدا شود. در ۱۳۲۸ با حضور در درگاه امّ کنعان از جانب شیخ کنعان رفاعی (۱۲۸۴-۱۳۶۹)، در طریقت تصوف رفاعی به مقام خلیفه رسید (سرین، ص۲۰۶، ۲۱۰؛ محمد راشد شیخ، ص۴۵).
در ۱۳۴۱ به دعوت ملک فؤاد اول (۱۲۸۴-۱۳۵۵)، پادشاه مصر، به منظور کتابت نسخه‌ای قرآن برای او به قاهره رفت. او ظرف شش ماه با نظارت علمای جامع الازهر مصحفی نفیس برای ملک فؤاد کتابت و طی هشت ماه آن را تذهیب کرد (سرین، ص ۲۱۰، احمد صبری زاید، ص ۱۶). ملک فؤاد اثر او را بسیار پسندید و برایش مقرری ثابتی تعیین کرد که حتی پس از مرگش نیمی از آن به خانواده‌اش پرداخت می‌شد. پس از آن، به درخواست ملک فؤاد در مصر اقامت کرد و حدود یازده سال در مدارس خلیل‌آغا و شیخ صالح به تعلیم خط پرداخت. در همین سال‌ها به پیشنهاد ملک فؤاد و با همکاری شماری از خطاطان مصر همچون رضوان محمدعلی، نجیب هواوینی، و محمد غریب العربی دو مدرسة تحسین خطوط عربی در قاهره تأسیس کرد و خود مدیریت و تدریس در آنها را به عهده گرفت. بعدها شعبه‌هایی از مدارس تحسین خطوط در شهرهای دیگر مصر نیز برپا شد. عزیز رفاعی در پنجم جمادی‌الاول ۱۳۵۳ در استانبول درگذشت و در قبرستان ادرنه‌قاپی این شهر دفن شد (محمدطاهر کردی، ص۳۸۶؛ سرین، ص۲۱۰؛ فتونی، ص ۱۰۱؛ شریفی، ص۲۳۷).
از عزیز رفاعی دوازده مصحف و بیش از بیست دفتر مشق اقلام ثلث و نسخ و نستعلیق و تعداد زیادی حلیه و قطعه به انواع خطوط به جا مانده که گویای توانایی او در شیوه‌های مختلف خوشنویسی است. او در ترکیب‌بندی‌های بزرگ‌اندازه، غالباً به خط ثلث جلی، که در بین خطاطان ترک به لوحه معروف است، مهارتی چشم‌گیر داشت. در این لوحه‌ها که محتوای آنها معمولاً آیات و احادیث یا نام‌های مقدس بود، او حروف را چنان در کنار یا در دل یکدیگر می‌نشاند که اشکال متنوع هندسی و گاه شکل‌های تفننی همچون گلابی پدید می‌آمد. گاهی نیز دنبالة یکی از حروف (مثلاً س یا م بسم‌الله) را چندان امتداد می‌داد که گرداگرد ترکیب‌بندی را فرا می‌گرفت. نمونه‌هایی از لوحه‌های او زینت‌بخش مسجد جامع الو در شهر بورسة ترکیه است (احمد صبری زاید، ص ۲۰-۹۵، تصاویر؛ شریفی، ص ۲۳۸-۲۴۱، تصاویر ۳۶-۳۷). همچنین از او حلیه‌هایی در دست است که در آنها اقلام متعددی چون ثلث و نسخ و تعلیق و نستعلیق و شکسته و دیوانی را در کنار هم به کار گرفته است (فتونی، ص ۱۰۱، تصویر ۱۶۲). او آثارش را غالباً با عباراتی چون «کتبه عزیز»، «کتبه عبدالعزیز الایوبی»، و «کتبه شیخ محمد عبدالعزیز الرفاعی» رقم زده است؛ هر چند آثاری با رقم «نمقه محمد عزیز» یا «کتبه الفقیر الحقیر السید الشیخ عبدالعزیز الرفاعی من تلامیذ المعروف بالحاج احمد العارف الفلبوی» و نیز «بندة آل نبی محمد عزیز رفاعی» هم از او در دست است (احمد صبری زاید، ص۱۷، ۴۸، تصویر؛ سرین، ص۲۱۱، تصویر؛ د. ا. د. ترک، ذیل «عزیز افندی، رفاعی» [۳]، تصویر). نمونه‌هایی از مصحف‌ها و قطعه‌های وی در دارالکتب المصریه در قاهره و موزة تپ‌کاپی‌سرا و موزة آثار ترک و اسلامی استانبول محفوظ است. همچنین در سال ۱۹۷۰ م شماری از لوحه‌هایش در چند مجلد در قاهره منتشر شد (احمد صبری زاید، ص ۲۰؛ سرین، ص ۲۱۲؛ شریفی، ص ۲۳۷). از مشهورترین شاگردان این خوشنویس در مصر محمدطاهر الکردی، محمدعلی مکاوی، و محمد احمد عبدالعال و در استانبول محمود بدرالدین یازر و عُمر وصفی را می‌توان نام برد. برخی به عزیز رفاعی لقب امیر خط عربی و رئیس‌الخطاطین داده‌اند (سرین، ص ۲۱۲، احمد صبری زاید، روی جلد).
پی‌نوشت
[۱] Maçka
[۲]Serin
[۳] Aziz Efendi, Rifâî
منابع
ـ احمد صبری زاید، امیر الخط العربی الشیخ محمد عبدالعزیز رفاعی، حیاته و شخصیته و بعض اعماله، قاهره ۱۴۲۰؛
ـ محمد بن سعید شریفی، اللوحات الخطیه فی الفن الاسلامی: المرکبة بخط الثلث الجلی، دراسة فنیه فی تاریخ الخط العربی، دمشق ـ بیروت ۱۴۱۹؛
ـ محسن فتونی، موسوعة الخط العربی و الزخرفة الاسلامیه، بیروت ۲۰۰۲؛
ـ محمد راشد شیخ، تذکرة خطاطین، کراچی ۱۹۹۸؛
ـ محمدطاهر کردی، الخط العربی و آدابه، [جده] ۱۳۵۸؛
Muhitten Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003.
TDVİA
