خمسۀ نظامی شاه طهماسبی (941ـ949 ق/ 1535ـ1543 م)
نسخۀ Or.2265 کتابخانۀ بریتانیا
این نسخۀ به‌جامانده از عصر طلایی نقاشی ایرانی، در تبریز، به خط زیبای شاه محمود نیشابوری، برای حاکم صفویان، شاه طهماسب، کتابت شده است. نسخۀ مذکور 396 برگ، 766 صفحه متن و 17 نگارۀ تمام‌صفحه‌ای دارد و در هر صفحه 21 سطر چهارستونی با حاشیه‌های طلایی به خط نستعلیق نوشته شده. از تزئینات این نسخه می‌توان به دو شمسه (برگ 1 پشت و 2 رو) و دو صفحۀ مذهب ابتدای کتاب (برگ 2 پشت و 3 رو) [1]، چهار سرلوح مذهب در آغاز هر منظومه (برگ 36 پشت، 129 پشت، 193 پشت، 260 پشت) و تشعیر صفحات اشاره کرد. علاوه بر این‌ها، عنوان هر یک از شعرهای نظامی را با رنگ سفید یا شنگرف (سرخ) در جدولی مذهب نوشته‌اند.
نسخۀ مذکور را جلدی لاکی از عصر قاجار به سال 1212 ق/ 1797م در بر گرفته. نقاشی‌های جلد به شرح زیر است:
جلد رو: برتری فتحعلی شاه بر بهرام گور در شکار. رقم: «بنده درگاه سید میرزا».
جلد پشت: کشته شدن شیر به دست فتحعلی شاه. رقم: «بنده ضعیف محمدباقر».
انجامۀ نخست این دست‌نوشته (برگ 35 رو) تاریخ جمادی‌الثانی سال 946 ق/ 1540 م (پایان مخزن‌الاسرار)، انجامۀ دوم (128 رو) تاریخ ربیع‌الاول سال 947 ق/ 1541 م (پایان خسرو و شیرین)، انجامۀ سوم (192 رو) تاریخ رمضان سال 947 ق/ 1541 م (پایان لیلی و مجنون)، انجامۀ چهارم (259 پشت) تاریخ اواسط ماه جمادی‌الاول سال 948 ق/ 1542 م (پایان هفت‌پیکر) و انجامۀ پنجم تاریخ 20 ذی‌الحجۀ 949 ق/ 1543 م (پایان اسکندرنامه) را نشان می‌دهد. هر پنج انجامه رقم شاه محمود نیشابوری را دارد.
به گفتۀ پریسیلا سوچک[2] و محمد عیسی والی[3] مطالعه و بررسی این نسخه کاربردهای بالقوه‌ای دارد. اولاً به این دلیل که نگاره‌های آن از برجسته‌ترین آثار تصویری در قرن دهم و یازدهم قمری است. بنابراین درک بهتر مبدأ و اهمیت تاریخی آن‌ها تأثیر بسزایی بر مطالعۀ نقاشی ایرانی در این قرن‌ها می‌گذارد. ثانیاً این نسخه در کارگاه دو حامی مختلف از دو سلسلۀ صفوی و قاجار کامل شده و این موضوع در تحقیق پیرامون علت برجستگی متن خمسۀ نظامی نزد شاهان و حمایت آن‌ها از تصویر کردن چنین کتابی اهمیت دارد. به مسئلۀ اخیر در حالی بی‌توجهی شده که هنرپژوهان بارها معنای خاصِ ابیات شاهنامه و چرایی تصویرسازی این کتاب نزد حاکمان را بررسی کرده اما تا به امروز از پرسش پیرامون پیوند احتمالی خمسۀ نظامی با نگرش و عملکرد قدرت شاهان غافل مانده‌اند.
نسخۀ خمسۀ نظامی طهماسبی را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد، بخش نخست، متن آن است که شاه محمود نیشابوری کتابت کرده و بخش دوم دو صفحۀ مذهب ابتدای کتاب و 14 نگاره. بر اساس یافته‌های سوچک و والی این دو بخش هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشتند و هرچند در یک کارگاه تولید شده بودند اما به دو نسخۀ متفاوت از خمسۀ نظامی تعلق داشته‌اند. در واقع هنرمندان کارگاه شاه‌طهماسبی، دو صفحۀ مذهب و چهارده نگاره را نه برای متن شاه محمود بلکه برای نسخه‌ای دیگر تهیه کرده بودند اما پس از صد سال، سر از این نسخه درآورد‌اند. این دو بخش به وسیلۀ صفحات متنی دیگری به یکدیگر وصل شدند، صفحاتی که هرچند محل دقیق تولید و زمان قرارگیری آن‌ها در نسخه مشخص نیست اما بر اساس نقوش تشعیر که خصوصیات و چشم‌اندازهایی نزدیک به آثار رضا عباسی و پیروانش (افضل الحسینی و معین مصور) دارد، می‌توان گفت احتمالاً در دهه‌های میانی قرن یازدهم (هفدهم میلادی) در ایران تهیه شده‌اند. این صفحات که در ظاهر، نه به دست‌خط شاه محمود شباهت دارند، نه به نگاره‌ها و در سبک تذهیب و تشعیر متمایز از دو بخش اصلی هستند، در اینجا صفحات جایگزین نامیده می‌شوند (برگ 77 رو).
بخش دیگر، جدای از سه بخش نخست، شامل صفحات محدودتری می‌شود که تنها در هفت‌پیکر می‌بینیم و کاغذ و خط و تزئینات آن‌ها متفاوت با صفحات جایگزین است. ویژگی بارز این صفحات، قاب‌بندی متن آن‌ها با رنگ طلا است، نوعی تزئین که در برخی از نسخه‌های خطی فارسی از قرن یازدهم تا سیزدهم (هفدهم تا نوزدهم میلادی) استفاده می‌شده. این نوع قاب‌های طلایی در دو نقاشی این نسخه به قلم محمد زمان[4] نیز دیده می‌شود (برگ 203 پشت و 213 رو). به گفتۀ سوچک و والی نوع دوم صفحات جایگزین مرحلۀ متمایزی را از بازسازی دوبارۀ خمسۀ شاه طهماسبی نشان می‌دهد. خساراتی که به نقاشی‌های محمد زمان وارد شده، خصوصاً بخش‌های بالایی آن‌ها، نشان می‌دهد که آثار او را به زور از زمینۀ دیگری جدا و به این نسخه الحاق کرده‌اند.
به روایتی می‌توان گفت آثار محمد زمان و صفحات متنی مربوط به آن قبل از پیوستن به نسخۀ مذکور زندگی دیگری داشته‌اند. به عقیدۀ این دو محقق روشی که با آن سه نقاشی محمد زمان به نسخه افزوده شده با روشی که دو صفحۀ ابتدایی مذهب و 14 نگاره را اضافه کرده، متفاوت است. بنابراین پیوستن این دو مجموعه به نسخه باید مستقل از هم اتفاق افتاده باشد. گویا قدردانی از نسخه‌ای که به دست شاه محمود کتابت شده و بخشی از آن از بین رفته و تمایل برای تهیۀ نسخه‌ای کامل از متن نظامی دو انگیزۀ اساسی برای بازسازی چندبارۀ نسخۀ or.2265 بوده است.
اگر ادعای سوچک و والی صحیح باشد، می‌توان گفت نسخۀ خمسۀ نظامی شاه طهماسبی شامل چهار بخش مجزا می‌شود. نخست متنی است که محمود نیشابوری کتابت کرده؛ دوم، نگاره‌هایی که در ابتدا به نیت متفاوتی تصویر شده (احتمالاً برای قرار گرفتن در نسخۀ دیگری از خمسۀ نظامی) اما بعدها آن‌ها را به این نسخه افزوده‌اند؛ سوم، صفحات جایگزینی که در اواسط سدۀ یازدهم/ هفدهم تولید شده تا دو بخش اصلی (متن شاه محمود و دو صفحۀ مذهب آغازین و 14 نگاره) را به هم پیوند بزند. چهارم، شامل نگاره‌هایی با موضوع اشعار نظامی است که به دست محمد زمان در سال 1086 ق/ 1676 م تصویر شده‌اند؛ البته نه برای این نسخه، بلکه برای قرار گرفتن در یک مرقع یا احتمالاً در نسخۀ دیگری از خمسۀ نظامی. این صفحات، که در اینجا گروه دوم صفحات جایگزین نامیده شده، بعداً به نسخۀ عصر شاه طهماسب اضافه شد و اگرچه تعیین زمان و مکان این بازسازی دوباره دشوار است اما احتمالاً در دهۀ نخست سدۀ سیزدهم ق/ نوزدهم م بوده یعنی زمانی که نسخه به دربار فتحعلی شاه رسیده است[5].
یافته‌های سوچک و والی سؤالات جدیدی پیرامون سرگذشت دو صفحۀ مذهب و نگاره‌هایی مطرح می‌کند که هم‌زمان با کتابت نسخه تصویرگری شده بودند. آن‌ها از زمان خلقشان در قرن دهم، تا بیش از صد سال بعد که به نسخۀ مذکور اضافه شوند، در کجا و چگونه نگهداری می‌شدند؟ به راستی مصورانی که نامشان در حاشیۀ صفحات آمده، این آثار را خلق کرده‌اند؟ لازم است در انتساب نقاشی‌ها به مصوران خاص بازنگری شود. زیرا بسیاری از این انتسابات بعدها صورت گرفته و احتمالاً متعلق به اواسط سدۀ یازدهم است، یعنی زمانی که با صفحات جایگزین، دو بخش اصلی را به هم متصل کرده‌اند.
سخن واپسین آنکه سرنوشت این نسخه پس از آمدن به دربار فتحعلی شاه نیز پرماجرا بوده. شاه قاجار، در سال 1243 ق/ 8ـ1827 م، این نسخه را به یکی از همسرانش به نام تاج‌الدوله داد (برگ 348 پشت) و در آخر موزۀ بریتانیا آن را در تاریخ 9 اکتبر 1880 از شخصی به نام تروبنر[6] خرید.
برگ‌های مصور این نسخه بدین شرح است:
از برگ 2 پشت تا 35 رو: مخزن‌الاسرار
15 پشت: انوشیروان و جغدها. منسوب به آقا میرک، سال 946 ق.
18 رو: داستان پیرزن با سلطان سنجر.
26 پشت: مقابلۀ طبیبان.
از برگ 36 پشت تا 128 رو: خسرو و شیرین
53 پشت: دیدن خسرو شیرین را در چشمه‌سار. مصور: سلطان محمد.
57 پشت: بازآمدن شاپور نزد خسرو. مصور: آقا میرک.
60 پشت: بر تخت نشستن خسرو. مصور: آقا میرک.
نوشتۀ بالای عمارت بدین قرار است: اللهم خلد دوله السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل الاکرم السلطان بن السلطان بن السلطان و المظفر السلطان شاه طهماسب الحسینی الصفوی بهادر خان خلد الله تعالی ملکه و سلطانه الی یوم الدین.
66 پشت: خسرو و شیرین به حکایاتی گوش می‌دهند که دوشیزگان روایت می‌کنند.
77 پشت: گوش سپردن خسرو به نوای بربط باربد. مصور: میرزا علی.
از برگ 129 رو تا 192 رو: لیلی و مجنون
157 پشت: پیرزن مجنون را با زنجیر به خرگاه لیلی می‌برد. مصور: میرسید علی.
166 رو: انس مجنون با سباع در صحرا. مصور: آقا میرک.
از برگ 193 پشت تا 259 پشت: هفت‌پیکر
195 رو: پیامبر سوار بر براق با هدایت جبرئیل و بدرقۀ فرشتگان به معراج می‌رود.
202 پشت: بهرام گور با یک تیر، گور و شیر را به هم می‌دوزد. مصور: سلطان محمد.
203 پشت: کشتن بهرام گور اژدها را. به رقم کمترین غلامان محمد زمان. مورخ 1086 ق در اشرف مازندران.
211 رو: بهرام گور (در کالبدی شبیه به شاه طهماسب) با یک تیر، گوش و سم گور را به هم می‌دوزد تا قدرتش را به فتنه ثابت کند. مصور: مظفر علی.
213 رو: فتنه با حمل گاو نری روی شانه‌هایش بهرام گور را متأثر می‌کند. به رقم کمترین بندگان محمد زمان. مورخ 1086 ق در اشرف مازندران.
221 پشت: قسمتی از داستان شاهدخت هندی: بازدید پادشاه ترکتازی از باغ جادویی ترکتاز، ملکۀ پریان. مصور: به رقم کمترین بندگان محمد زمان اتمام یافت در سنۀ 1086 در اشرف مازندران.
از برگ 260 پشت تا 396 رو: اسکندرنامه
48 پشت: (مکان قرارگیری این نگاره در نسخه، اشتباه است) اسکندر در حضور نوشابه به چهرۀ خویش می‌نگرد. مصور: میرزا علی.
منابع
Landau, Amy. (2011). “From Poet to Painter: Allegory and Metaphor in a Seventeenth-Century Persian Painting by Muhammad Zaman, Master of Farangi-Sazi”, Muqarnas 28, pp. 101-131.
Soucek, P and Waley, M. (2011). “The Nizāmī manuscript of Shāh Tahmāsp: a reconstructed history”, in “A Key to the Treasure of the Hakim: artistic and humanistic aspects of Nizāmī Ganjavī’s Khamsa” edited by J.-C. Bürgel and C. van Ruymbeke , pp. 195-210. Leiden: E.J. Brill.
برای مطالعۀ بیشتر
Eleanor Sims, “Muhammad Zaman [Muḥammad Zamān ibn Ḥājjī Yūsuf Qumī]”, in Oxford Art Online.
A. Ivanov, “The Life of Muḥammed Zamān: a Reconsideration”, Iran17 (1979), pp. 65-70.
خمسۀ نظامی شاه طهماسبی را اینجا ببینید:
http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Or_2265
پی‌نوشت
بدین گونه مشکین رقم خمسه‌ای/ که درجست درو زینت بیشمار
ندادست انجام آن چار طبع/ ندیدست بینشگر روزگار
[2]. Priscilla Soucek
[3]. Muhammad Isa Waley
[4]. دربارۀ محمد زمان بن حاجی یوسف قمی (1059ـ1116 ق/ 1649ـ1704 م)، او که به نمایش پیکره‌هایش در لباس‌های اروپاییان و استفاده از سایه و روشن‌ها معروف است، اطلاعات زیادی در دست نیست. برخی او را با محمد پائولو زمان، یک مسیحی ایرانی، که نیکولو مانوچی در هند (1070 ق/ 1660 م) ملاقات کرده اشتباه گرفته‌اند. این شخص را شاه عباس اول برای خواندن الاهیات به روم فرستاده بود تا بدین ترتیب بتواند با مبلغین مسیحی مقابله کند. اما وی به مسیحیت گروید و به دربار شاه جهان فرار کرد. با این حال، هیچ چیز در روایت مانوچی وجود ندارد که نشان دهد این محمد زمان، هنرمند بوده است. به گفتۀ امی لاندو (Amy Landau) دلیلی برای این تلقی که محمد زمان در رم بوده وجود ندارد، او به وضوح از نقاشی‌ها و چاپ‌های اروپایی الهام گرفته، آثاری که در آن زمان تعداد زیادی از آن‌ها در ایران بوده است.
[5]. متن حاضر با تکیه بر مقالۀ پریسیلا سوچک و عیسی والی با عنوان خمسۀ نظامی شاه طهماسبی: تاریخی بازسازی شده نوشته شده است.
این مقاله تنها یکی از مقالاتی است که در کتابی با نام کلیدی برای گنجینۀ حکیم؛ جنبه‌های هنری و انسانی خمسۀ نظامی گنجوی (A Key to the Treasure of the Hakīm: Artistic and Humanistic Aspects of Nizāmī Ganjavī’s Khamsa) چاپ شده است. این کتاب که در سال 2011 منتشر شده و ویراستاران آن یوهان ـ کریستف بورگل (Johann-Christoph Bürgel) و کریستین ون رویمبکه (Christine van Ruymbeke) است، شامل 13 مقاله از محققان برجسته‌ای می‌شود که هر کدام بر جنبه‌های متفاوتی از خمسۀ نظامی (535ـ606 ق/ 1141ـ1209 م) تمرکز کرده‌اند. آن‌ها، با بررسی این اثر برجسته از منظر تاریخ هنر، ادبیات تطبیقی، علوم، فلسفه و تصوف، دیدگاه‌های سنتی دربارۀ این شاعر و اثرش را احیاء کرده یا به چالش کشیده‌اند و نشان داده‌اند چگونه در جهان نظامی دانش کلاسیک یونان به شکلی منحصربه‌فرد با گذشتۀ ایرانیان و فرهنگ اسلامی در هم آمیخته است. مطالعۀ این کتاب را به محققان و علاقه‌مندان به سیر اندیشه‌ها در سده‌های میانه پیشنهاد می‌کنیم.
[6]. Messr. Trübner & Co
