اَلین فواد جورج

اَلین فواد جورج

Alain Fouad George

پروفسور اَلین فواد جورج[1]، مورخ و محقق هنر و معماری اسلامی، از اعضای هیئت علمی مرکز تحقیقات ناصر خلیلی در دانشکدۀ مطالعات آسیایی و خاورمیانه و عضو دانشکدۀ وولفسن[2] در دانشگاه آکسفورد[3] است.[4]

جورج سال 1979 در بیروت به دنیا آمد و در پاریس بزرگ شد. اولین مدرک خود را از مدرسۀ اقتصاد لندن گرفت، سپس در دورۀ دکتری به تحصیل رشتۀ هنر اسلامی و باستان‌شناسی در دانشگاه آکسفورد پرداخت و سال 2006 فارغ‌التحصیل شد. وی قبل از تصدی پست فعلی، از سال 2005 تا 2007، دورۀ کوتاهی در دانشگاه سنت جوزف[5] بیروت درس داد و پس از آن، بین سال‌های 2007 تا 2017، مدرس و سپس استاد ارشد دانشگاه ادینبرو[6] بود.

تحقیقات جورج در زمینۀ تاریخ هنر و معماری سده‌های نخستین اسلامی است و علایق پژوهشی‌ او دامنه‌ای گسترده‌ از تاریخ معماری و خوش‌نویسی و قرآن‌پژوهی و نگارگری را در بر می‌گیرد. بر این اساس، پژوهش‌های منتشرشدۀ او را می‌توان در سه دستۀ کلی قرار داد:

خوش‌نویسی در نسخ اولیۀ اسلامی: نخستین پژوهش‌های جورج بر قرآن‌های کوفی اولیه متمرکز است. او در چند مقاله از جمله «هندسۀ قرآن آماجور: پژوهشی مقدماتی بر تناسب در خوش‌نویسی اولیۀ اسلامی»[7] (2003) و «هندسه در نخستین نسخ قرآنی»[8] (2007) بُعدی تازه از خط کوفی را نمایاند. در این مقالات، ضمن بررسی شمار فراوانی از نسخ قرآن، به ارزیابی رابطۀ تناسبِ اندازه در طول و عرض فضای نوشته (یا سطح مسطر) با اندازۀ حاشیه‌های بالا و پایین و فاصلۀ سطور پرداخت. نتیجۀ این پژوهش‌ها نشان ‌می‌دهد، از منظر زیبایی‌شناسی، رابطۀ حساب‌شده‌ای میان این اندازه‌ها وجود دارد و این امر حاکی از سلیقۀ حاکم بر تولید نسخه‌های قطع بیاضی قرآن‌های نخستین است. این روش، هرچند در پژوهش‌های بعدی‌اش دنبال نشد، می‌توان از آن به منزلۀ یکی از مؤلفه‌های سبک‌شناسی و طبقه‌بندی قرآن‌های کوفی اولیه بهره برد.

او در تحقیقی دیگر بر قرآن‌های کوفی نخستین جنبۀ بسیار مهم دیگری را دنبال کرد که در مقاله‌ای طولانی در دو شماره از نشریۀ مطالعات قرآنی دانشگاه ادینبرو[9] منتشر شد. در مقالۀ «‌نقاط رنگی و پرسش دربارۀ خاستگاه‌های منطقه‌ای در قرآن‌های نخستین»[10] (2015)، با تحلیل متن رسالۀ المحکم فی نقط المصاحف[11] (نوشتۀ ابوعمرو عثمان بن سعید الدانی، محدث اندلسی) و تطبیق یافته‌های آن با قرآن‌های کوفی اولیه و کوفی شرقی، شیوه‌های اِعراب‌گذاری قرآن‌های کوفی اولیه را به چهار شیوه شامل: 1ـ عراق و مشرق، 2ـ مدینه،‌ 3ـ مغرب، 4ـ اندلس اولیه و متأخر تقسیم می‌کند. هرچند، به سبب تغییر و تبدیل نسخه‌ها در طی سده‌های بعد و نیز ارتباط پیچیدۀ فرقه‌های مذهبی و جریان‌های فقهی اسلامی با مناطق جهان اسلام، نتیجۀ این پژوهش به‌تنهایی را نمی‌توان مبنای طبقه‌بندی منطقه‌ای قرآن‌های کوفی اولیه قرار داد، می‌توان آن را در کنار شواهد دیگر در طرح فرضیاتی در این حوزه به کار گرفت. او پیش از انتشار این مقاله، دیدگاهش را درباب قرآن‌های کوفی در چند مقالۀ دیگر همچون «خط، رنگ، و نور در قرآن آبی»[12] (2009) بیان کرده بود.

جورج جمع‌بندی یافته‌هایش دربارۀ خوش‌نویسی اسلامی را در دو کتاب عرضه کرد. نخست ظهور خوش‌نویسی اسلامی[13]، که در نشر ساقی در سال 2010 در لندن منتشر شد. او در این کتاب، بر پایۀ کتیبه‌های کهن عربی و برگ‌های پراکندۀ قرآن‌های سده‌های نخستین و با نگاهی تازه به متون دست‌اول، سعی کرد تاریخی روشن‌تر در باب ظهور خوش‌نویسی اسلامی در عربستان و عراق روایت کند. هرچند در این باره مبانی نظری‌اش عموماً متکی بر یافته‌ها و طبقه‌بندی فرانسوا دروش[14] است. در کتاب دیگرش مداد: حیات خصوصی و عمومی خوش‌نویسی اسلامی[15]، در پی نمایشگاهی به همین نام در بیروت (2017)، ضمن مروری بر تاریخ خوش‌نویسی در عصر امویان، در مغرب و قلمرو عثمانی، به کاربردهای عامیانۀ خوش‌نویسی اعم از طلسمات و اعداد و کاربردهای جادویی و واژگان نمادین می‌پردازد.

اَلین جورج در گفتگویی با پروفسور مریلین بوت[16](محقق و مترجم ادبیات عرب در دانشگاه آکسفورد) در خصوص چرایی توجه کمتر محققان امروز به مطالعات خوش‌نویسی اسلامی اذعان داشت که این وضعیت اکنون شروع به تغییر کرده و او می‌کوشد، با توجه و تمرکز بر اظهاراتِ نظری محققان و استناد به شواهد و قواعد پیچیدۀ بصری، راهی به سوی یافتن خاستگاه خطوط و نسخه‌های قرآنی بیابد[17].

هنر و معماری امویان: هنر و معماری عصر اموی و ارتباط آن با جنبه‌های تاریخی و سیاسی این دوره از دیگر حوزه‌های مورد علاقۀ اَلین فواد جورج است. وی در سلسله پژوهش‌هایی به جنبه‌های مختلف شکل‌گیری معماری اموی و ارتباط آن با زمینۀ تاریخی توجه کرده و با رجوع به منابع مختلف، اعم از آثار و متون درجه‌اول و اسناد تاریخی، روایاتی کم‌وبیش تازه از تاریخ معماری این دوره عرضه کرده است. یکی از این پژوهش‌ها مقاله‌ای است با عنوان‌ «قبة الصخره»[18]‌ (2018) که در مجموعه مقالات دست‌نامۀ اورشلیم منتشر شد. او همچنین همراه با اندرو مارشام[19] مجموعه‌ مقالاتی به قلم برجسته‌ترین پژوهشگران مغرب‌زمین با عنوان قدرت، حمایت و حافظه در آغاز اسلام: در نگاه نخبگان عصر اموی منتشر کرد که در تبیین تاریخ هنر و معماری دورۀ امویان مفید است. او در مقدمه‌اش بر این کتاب با عنوان «نخبگان اموی و بنیان‌گذاری امپراطوری اسلامی»[20]هدف و جنبه‌های نظری تدوین این کتاب را ذکر کرده است. همچنین در این کتاب مقاله‌ای با عنوان «بهشت یا امپراطوری: در باب تناقضی در هنر عصر امویان»[21] (2018) درج کرده است.

از دیگر پژوهش‌های او در این حوزه می‌توان از مقالۀ «‌بانی مساجد: ساخته‌های ولید اول، از صنعا تا حمص»[22] (2021) یاد کرد که در آن به اقدامات حمایتی ولید اول در ساخت بناهای معماری با تکیه بر متون درجه‌اول و بازماندۀ آثار تاریخی اشاره می‌کند و در این باره از تأثیر و جایگاه او در توسعۀ معماری امویان پرده برمی‌دارد.

آخرین اثر منتشرشدۀ او در باب تاریخ معماری امویان کتاب ارزنده‌اش با عنوان مسجد اموی دمشق: هنر، ایمان و امپراطوری در اوایل اسلام[23] (2021) است که در آن، با تکیه بر منابع متعدد به‌ویژه اسناد باستان‌شناسی 1960 که پیش از آن منتشر نشده بود، نشان می‌دهد مسجد جامع دمشق بر روی یک معبد رومی بنا شده است، که این معبد در مرحله‌ای به کلیسا تبدیل شده بود. ترسیم سیر تحول این مسجد از دورۀ پیشااسلامی تا دوران اموی نکتۀ برجستۀ تحقیق او درباب این مسجد است.

مصورسازی متون: حوزۀ دیگری که جورج در تحقیقاتش کم‌و‌بیش بدان توجه کرده تصویرسازی کتب ادبی و علمی عربی است که نمونه‌ای از پژوهش‌هایش در این حوزه دو مقاله دربارۀ تصویرسازی‌های نسخۀ مقامات حریری است. «نگاره‌های نسخۀ مقامات و سایه‌بازی»‌[24] (2011) و «لفظ، نوشتار و تصویر در مقامات: نسخ مصور عربی در بستر تاریخی»‌[25] پژوهش‌های منتشرشدۀ او در این حوزه است و در هر دو فقره محوریت با نسخۀ مصور مقامات حریری است. در مقالۀ نخست سایه‌بازی (سنتی قدیمی در نمایش‌های عمومی) را در نگاره‌های مقامات حریری ردیابی کرده و تأکیدش بر جایگاه این سنت در تلفیق زبان و تصویر است.

او هم‌اکنون در حال تدوین راهنمای نسخ قرآنی و دینی مجموعۀ الصباح کویت است که قرار است در انتشارات تمز و هادسون منتشر شود[26].

اَلین جورج، به سبب تأثیرگذاری تحقیقاتش در عرصۀ بین‌المللی، در سال 2010 جایزۀ فیلیپ لیورهیوم[27] را دریافت کرد. این جایزه به محققانی که در مراحل اولیۀ حرفه خود هستند و آیندۀ امیدوارکننده‌ای در زمینۀ پژوهشی تخصصشان دارند تعلق می‌گیرد.

پی‌نوشت

[1]. Alain Fouad George

[2]. Wolfson College

[3]. University of Oxford

[4].درگاه سازمانی اَلین فواد جورج وابسته به دانشگاه آکسفورد در این نشانی در دسترس است:

 https://www.ames.ox.ac.uk/people/alain-fouad-george

[5]. Saint-Joseph University of Beirut

[6]. University of Edinburgh

[7]. “The geometry of the Qur’an of Amajur: a preliminary study of proportion in early Islamic calligraphy”, Muqarnas 20 (2003): 1-15

[8]. “The geometry of early Qur’anic manuscripts”, Journal of Qur’anic Studies 9.1 (2007): 78-110.  

[9]. شمارگان این مجله در این نشانی در دسترس است:

https://www.euppublishing.com/loi/jqs

[10]. “Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qur’ans. Part I.” Journal of Qur’anic Studies 17, no. 1 (2015): 1-44.

“Coloured Dots and the Question of Regional Origins in Early Qur’ans. Part II.” Journal of Qur’anic Studies 17, no. 2 (2015): 75-102.

[11]. دانی، عثمان بن سعید، اسماعیل، محمد حسن محمد حسن. (2004). المحکم في نقط المصاحف. 1 ج. بیروت – لبنان: دار الکتب العلمية.

[12]. “Calligraphy, colour and light in the Blue Qur’an”, Journal of Qur’anic Studies 11.1 (2009): 75-125.

[13]. The Rise of Islamic Calligraphy. London: Saqi Books, 2010.

[14]. François Déroche

[15]. Midad: The Public and Intimate Lives of Arabic Calligraphy. Beirut: Dar El-Nimer, 2017.

Translated into Arabic by Nariman Youssef under the title Midad: Fann al-khatt al-‘arabi fi al-hayat al-‘amma wa’l-khassa. Beirut, Dar El-Nimer, 2017.

[16]. Marilyn Louise Booth

[17]. گفتگوی مذکور در این نشانی در دسترس است:

https://youtube/I-9uoA26Apc?si=BVT80dar5MXCBMJ5

[18]. “The Dome of the Rock.” In Handbook on Jerusalem, edited by Suleiman Mourad, Naomi Koltun-Fromm, and Bedross der Matossian, 185-197. London: Routledge, 2018.

[19]. Andrew Marsham

[20].“Introduction: Umayyad Elites and the Foundation of the Islamic Empire.” In Power, Patronage and Memory in Early Islam: Perspectives on Umayyad Elites, edited by Alain George and Andrew Marsham, xiii-xx. New York: Oxford University Press, 2018 (with Andrew Marsham).  

[21]. “Paradise or Empire? On a Paradox of Umayyad Art.” In Power, Patronage and Memory in Early Islam: Perspectives on Umayyad Elites, edited by Alain George and Andrew Marsham, 39-67. New York: Oxford University Press, 2018.

[22]. “A Builder of Mosques: The Projects of al-Walid I, from Sanaa to Homs.” In Fruit of Knowledge, Wheel of Learning: Essays in Honour of Robert Hillenbrand, edited by Melanie Gibson. London: Gingko, 2021.

[23]. The Umayyad Mosque of Damascus: Art, Faith and Empire in Early Islam. London: Gingko, 2021.

[24]. “The illustrations of the Maqamat and the shadow play”, Muqarnas 28 (2011): 1-41.

[25]. “Orality, writing and the image in the Maqamat: Arabic illustrated books in context”, Art History 35.1 (2012): 10-37.

[26]. Manuscripts of the Qur’an and Devotional Books: The Al-Sabah Collection. London: Thames & Hudson

[27]. اطلاعات بیشتر دربارۀ جایزۀ فیلیپ لیورهیوم در این نشانی در دسترس است:

https://www.leverhulme.ac.uk/philip-leverhulme-prizes