لیلا سودآور دیبا

لیلا سودآور دیبا

Layla Soudavar Diba

لیلا سودآور دیبا نمایشگاه‌گردان[1] و نویسنده و پژوهشگر مستقل هنر ایران است. وی تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در مؤسسۀ هنرهای زیبای دانشگاه نیویورک به اتمام رساند و با محمود دیبا ازدواج کرد که حاصل این ازدواج فرزندی به نام احمد است. لیلا دیبا مدیر سابق «موزۀ نگارستانِ» تهران (1357ـ1353 شمسی)، نمایشگاه‌گردان موزۀ هنر بروکلین نیویورک، مشاور هنریِ «موزۀ متروپولیتن»، همچنین عضو هیئت امنای «دانشنامۀ ایرانیکا» و «بنیاد هنری سودآور» است.

موزۀ نگارستان نخستین موزۀ تخصصی هنرهای صناعی ایران با تمرکز بر ادوار تاریخی زندیه و قاجار بود که در یکی از کاخ‌های عصر پهلوی اول در مجموعۀ «کاخ مرمر» در تهران تأسیس شد. لیلا دیبا، مدیر این موزه، با همکاری گروه تحت نظارت دفتر مخصوص فرح دیبا و مرکز هنری چکسلواکی این کاخ را به موزه‌ای مدرن تبدیل کردند که در تاریخ 3 اردیبهشت 1354 افتتاح شد.

موزۀ نگارستان با چندصد اثر هنری، شامل مجموعۀ ارزشمندی از نقاشی‌های سلطنتی دوره‌های زندیه و قاجار (۶۴ تابلو از مؤسسۀ جولین ایمری[2] دیپلمات انگلیسی در ایران)، همچنین مجموعه آثار مینایی و لاکی و روغنی، نسخ خطی، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، عقدنامه‌های مذهّب و قطعات خوشنویسی بود. در دوران مدیریت لیلا دیبا در این موزه، ۹ نمایشگاه تخصصی برگزار شد و کتابچه‌های نفیسی نیز از این نمایشگاه منتشر شد که تا به امروز منابع مفیدی در شناخت هنر ایران به شمار می‌آید.

دیبا پس از انقلاب ایران در سال ۵۷ به آمریکا بازگشت و مطالعات خود را زیر نظر پروفسور ریچارد اتینگهاوزن[3] ادامه داد و رسالۀ دکتری‌اش را با موضوع «آثار لاکی عصر صفوی و ارتباط آن با نقاشی ایرانی[4]» در سال ۱۹۹۴ به اتمام رساند. از آن پس، به دلیل علاقۀ شخصی و به توصیۀ اتینگهاوزن، لیلا دیبا، که سابقۀ مدیریت در موزۀ تخصصی هنر قاجار را در کارنامه داشت، سلسله مقالات و سخنرانی‌هایی را با تمرکز بیشتر بر هنر این دوره ارائه داد. او در مقام نمایشگاه‌گردان ارشد در بخش هنرهای اسلامی موزۀ بروکلین استخدام شد. در سال ۱۹۹۸ بود که به همت او نخستین نمایشگاه بزرگ و تخصصی از هنر قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی، با هدف شناسایی و شناساندن هنرهای تصویری عصر قاجار، در موزۀ بروکلین نیویورک برگزار شد.

لیلا دیبا یکی از اولین زنان نمایشگاه‌گردان و پیشگامان پژوهش در هنر ایران در جهان بود که نمایشگاهی در این سطح و با چنین کیفیتی را برگزار کرد. نمایشگاه «نقاشی‌های سلطنتی ایران در عصر قاجار[5]» به تصدی‌گریِ او و با همکاری مریم اختیار، تا آن زمان و – به جرئت می‌توانم بگویم – تا به امروز، مهم‌ترین نمایشگاه تخصصی در زمینۀ مطالعات هنر ایران بود که از آثار موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی خارج از ایران گردآوری و برگزار شد. دیبا، در کنار برگزاری این نمایشگاه، کتابی با همین عنوان تهیه و تنظیم کرد، که علاوه بر کتابچۀ آثار، مجموعه مقالات ارزشمندی از معتبرترین محققان در حیطۀ تاریخ قاجار و هنر این دوره در آن منتشر شد[6].

از سال ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۶، ایشان استاد مدعو در رشتۀ هنرهای اسلامی در مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه نیویورک بود. پس از نمایشگاه و انتشار کتاب مذکور، لیلا دیبا تا به امروز یکی از مهم‌ترین چهرۀ مطالعات هنر قاجار بوده است و سخنرانی‌‌ها و مقالات متعددی را در همایش‌ها و نشریات معتبر جهانی نشر داده که اکثر آن‌ها دربارۀ فرهنگ و هنر و نقاشی قاجار است.

در سال ۲۰۰۶ از ایشان دعوت شد تا در پروژۀ برنامه‌ریزی برای موزۀ آیندۀ گوگنهایم ابوظبی[7] (که همچنان در دست ساخت است) همکاری کند. لیلا دیبا در سال ۲۰۰۹ فرصتی مطالعاتی و اقامتی در موزۀ شانگری‌لا[8] در هاوایی به دست آورد و در آنجا به تحقیق و پژوهش پرداخت و از آن پس با عنوان مشاور بنیاد دوریس دوک[9] با این مجموعه همکاری می‌کند.

لیلا دیبا تاکنون بیش از ۵۰ مقالۀ تخصصی [10]دربارۀ هنرهای تصویری ایران نگاشته که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از: سنّت و سرایت: نقاشی ایران در قرن هجدهم میلادی[11] (۱۹۸۹)/ زندگی و زمانۀ یحیی غفاری: نقاش دربار قاجار[12] (۲۰۰۰)/ اعطای حیات: دیوارنگاری و تصویرگری پیش از قاجاریه[13] (۲۰۰۱)/ گل و بلبل[14]) ۲۰۰۱)/ نقاشان دوستعلی‌خان معیّرالممالک در عهد ناصری و مظفری[15] (۲۰۰۲)/ تاریخ‌سازی: یک نقاشی رزمیِ یادبود از جنگ‌های ایران و روسیه[16] (۲۰۰۶)/ تهیه و توزیع نسخه‌هایی از شهنشاهنامه در عصر فتحعلی‌شاه قاجار[17] (۲۰۰۶)/ نقاشی شکارگاه فتحعلی‌شاه در سرای والی دهلی‌ نو[18] (۲۰۰۷)/ محمد غفاری: نقاش زندگی مدرن[19] (۲۰۱۲)/ بازنگری رابطۀ عکاسی و هنر در عصر قاجار[20] (۲۰۱۳).

دیبا در پاییز سال ۲۰۱۰، با همکاری دکتر ملیسا چیو[21] (مدیر انجمن آسیایی نیویورک) مدیریت همایشی دربارۀ هنر مدرن در ایران را بر عهده داشت. در ادامه و در سال ۲۰۱۱ او در تدوین کتاب «زیورآلات و تزئینات نقره‌ای ترکمن از مجموعۀ مارشال و مرلین وولف[22]» موزۀ متروپولیتن همکاری و مقاله‌ای نیز منتشر کرد. او در سال ۲۰۱۳ در پروژۀ نمایشگاهی «ایران مدرن[23]»، که در موزۀ انجمن آسیایی نیویورک برگزار شد، نمایشگاه‌گردان بود. این نمایشگاه یکی از مهم‌ترین نمایشگاه‌های پژوهشی دربارۀ چگونگی شکل‌گیری هنر مدرن و تحولات تصویری ایران در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی و جنبش سقاخانه بود. وی، در کنار فرشته دفتری، سرویراستار کتابچۀ این نمایشگاه بود و مقاله‌ای نیز با عنوان «شکل‌گیری هنر مدرن در ایران: از کمال‌الملک تا زنده‌رودی[24]» در این کتاب منتشر کرد.

دکتر لیلا دیبا در سال‌های اخیر چندین مقاله و سخنرانی دربارۀ هنر و هنرمندان معاصر ایران داشته که از آن میان می‌توان به مقالات مهمی دربارۀ جایگاه و آثار نیکزاد نجومی (نقاش برجستۀ معاصر ایرانی مقیم آمریکا) در سال ۲۰۱۶ و همچنین مقاله‌ای دربارۀ آثار شیرین نشاط (عکاس و هنرمند چندرسانه‌ای ایرانی مقیم آمریکا) در سال ۲۰۱۷ اشاره کرد.

در سال ۲۰۱۸ نمایشگاهی با عنوان «امپراتوری گل سرخ[25]» با محوریت معرفی و بازخوانی هنر قاجار در موزۀ لوور ـ لانس[26] برگزار شد که لیلا دیبا، علاوه بر اینکه ازمشاورین پژوهشی این رویداد بود، در همایش هم‌زمان با این نمایشگاه نیز سخنرانی کرد و مقاله‌ای با عنوان «تأثیر عکاسی قاجار در نقاشی معاصر ایران[27]» ارائه داد. این مقاله، به همراه دیگر مقالات این همایش، در سال ۲۰۲۱ در قالب کتابی با عنوان «پرده‌برداری از نادیده‌ها: چشم‌اندازهایی جدید در هنر قاجار[28]» منتشر شد.

لیلا دیبا مشاور موزه‌‌ها و مجموعه‌های شخصی معتبر و حراج‌خانه‌های بین‌المللی بسیاری بوده و نگارش برخی مطالب کتابچه‌های حراج‌های کریستیز[29] و ساتبیز[30] لندن را، با هدف معرفی تابلوهایی نویافته همچون تابلوی عمارت نارنجستان منسوب به یحیی غفاری[31] و تابلوی صف سلام فتحعلی‌شاهی از مکتب عبدالله‌خان[32]، بر عهده داشته است.

سخنرانی‌های اخیر دکتر دیبا شامل سخنرانی اصلی در همایشی در موزۀ ویکتوریا و آلبرت[33] در مورد منسوجات قاجار و سخنرانی دیگری در همایش سالانۀ کالدروود[34] در زمینۀ هنر اسلامی، همچنین در موزۀ هنر هاروارد با عنوان «قدرت تصاویر: عکاسی قاجار و تأثیر آن در هنر مدرن ایران[35]» و در یادبود آنماری شیمل[36] در موزۀ متروپولیتن با عنوان «سلسله: نسب‌های هنری در نقاشی ایرانی[37]» است.

وی همچنین مقاله‌ای (مدخلی در ایرانیکا) جامع و دقیق دربارۀ تاریخچه و فعالیت‌های موزۀ نگارستان (که خود پیش از انقلاب مدیر آن بود) تدوین کرد و مطالب و اسناد آن را نیز در سخنرانی‌اش در موزۀ کورتولد[38] لندن در سال ۲۰۲۱ مطرح کرد. همچنین ایشان، در همایش‌های مجازی با همکاری سایت «خمسین[39]» دربارۀ نقاشی‌‌های عصر فتحعلی‌شاه با عنوان «از نقاشی‌های مینیاتور تا نقاشی‌های یادمانی[40]»، دربارۀ تابلوی معروف «صف سلام» فتحعلی‌شاه و اهمیت آن در تحولات نقاشی سلطنتی ایران عصر قاجار در موزۀ آقاخان تورنتو و همچنین در بنیاد برکات[41] دربارۀ تاریخچۀ موزۀ نگارستان تهران سخنرانی‌های ارزشمندی کرد.

خانم دکتر لیلا دیبا یکی از پیشگامان مطالعات هنرهای عصر قاجار و نقاشی مدرن ایران است که همۀ عمر خود را صرف معرفی و حفاظت از فرهنگ و هنر ایران کرده. او پنج دهه است که در نیویورک آمریکا زندگی می‌کند و همچنان با حضوری فعالانه کارشناس و سخنران مهمان در مهم‌ترین رویدادها و همایش‌‌های بین‌المللی است و در حال حاضر مشغول نگارش چند مقالۀ جدید و کتابی دربارۀ مجموعه نقاشی‌های کمال‌الملک از چشم‌اندازهای مازندران در عصر ناصری است.

پی‌نوشت

[1]. curator

[2]. Julian Amery

[3]. Richard Ettinghausen

[4]. Lacquerwork of Safavid Persia and its Relationship to Persian Painting

[5]. Royal Persian Paintings

[6]. گفتنی است که این کتاب به‌تازگی در ایران با همین عنوان زیر نظر ایشان و با ترجمۀ علیرضا بهارلو و کیانوش معتقدی (نشر خانۀ فرهنگ و هنر مان، ۱۴۰۱) منتشر شده است.

[7] Guggenheim Abu Dhabi

[8]. Shangri-La

[9]. Doris Duke Foundation

[10]. منتخبی از مهم‌ترین این مقالات زیر نظر ایشان، در قالب کتابی با عنوان «نگارستان گمشده» (انتشارات خط و طرح/ ۱۴۰۰)، با ترجمۀ علیرضا بهارلو، برای نخستین بار در ایران به زبان فارسی منتشر شده است.

[11]. Persian Painting in the 18th Century – Tradition and Transmission

[12]. The Qajar Court Painter Yahya Ghaffari

[13]. Invested with Life – Wall Painting and Imagery before the Qajars

[14]. Bird and Flower

[15]. Dust Ali Moayyer’s Painters of the Naseri and Mozaffari Period

[16]. Making History – A Monumental Battle Painting of the Perso-Russian Wars

[17]. Introducing Fath Ali Shah Production and Dispersal of Shahnama Manuscripts

[18]. The Painting of Fath Ali Shah at the Hunt

[19]. Muhammad Ghaffari, The Persian Painter of Modern Life

[20]. Qajar Photography and its Relationship to Iranian Art

[21]. Melissa Chiu

[22]. Turkmen Jewelry: Silver Ornaments from the Marshall and Marilyn

[23]. Iran Modern

[24]. The Formation of Modern Iranian Art: From Kamal-al-Molk to Zenderoudi

[25]. L’empire Des Roses

[26]. Louvre-Lens

[27]. Qajar Photography and its Relationship to Iranian Art

[28]. Revealing the Unseen; New Perspective on Qajar Art

[29]. Christie’s

[30]. Sothby’s

[31]. حراج کریستیز لندن ۲۰۲۱

[32]. حراج کریستیز لندن ۲۰۲۲

[33]. V&A Museum

[34]. Calderwood

[35]. Power of Image: Qajar Photography and its influence on Modern Iranian Art

[36]. Annemarie Schimmel

[37]. Selseleh: Artistic Lineages in Persian Painting

[38]. Courtauld Gallery

[39]. Khamseen

[40]. From Miniature to Monumental Painting

[41]. Barakat Foundation