اسلام در چین؛ جیمز دی فرانکل
درمجموعۀ “اسلام در …[1] نمودهای مختلف فرهنگی سیاسی و اجتماعی اسلام در زمینه‌های مختلف بررسی شده است. هر ویرایش آن تحقیقی در زندگی مسلمانان یک کشور است. این مجموعه به درک ما از موضوعات وسیع‌تری حول روابط اسلام و سیاست و تأثیرات جهانی و محلی و شناخت اقلیت‌ها و دولت‌ها کمک می‌کند. از جمله کتاب‌های این مجموعه، اسلام در چین به قلم جیمز دی فرانکل[2]، روایتی گاهشمارانه از ورود و شکل‌گیری و توسعۀ تمدن و جامعۀ اسلامی در کشور چین از دوران آغازین تا امروز است. در هر دورۀ سلطنتی، وضعیت و موقعیت اجتماعی مسلمانان در جامعۀ چینی مرور شده و قیاس‌هایی مابین اعصار مختلف صورت گرفته است. از جمله درون‌مایه‌های مکرر کتاب موقعیت لایه‌بندی‌شده و گاه متناقضی است که مسلمانان چینی از درون و بیرون با جامعه و دولت داشته و هنوز دارند. در این ویرایش، برای روایت داستان، رویکردها و روش‌شناسی‌های تاریخی و ادبی و انسان‌شناسانه و جامعه‌شناسانه دنبال شده است. فرانکل در این کتاب مواجهۀ چین، کشوری با فرهنگی کهن، با تمدن فراگیر و جهان‌شمول اسلامی را در بستری تاریخی، از ظهور اسلام تا عصر حاضر، به تصویر کشیده و به تحلیل تبعات و پیامد‌های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی این رویارویی در کشور چین پرداخته است.
فصل اول با عنوان «مبادی مسلمانان در چین»[3] درباب نحوۀ ورود اسلام به چین و روایات تاریخی و اسطوره‌ای آن است. این ورود نه فقط یک رویداد که فرایندی تاریخی قلمداد شده که لحظۀ آغاز مشخص و سرچشمه‌ای نداشته است. با این حال می‌دانیم که اولین مسلمانان که به چین آمدند بازرگانان عرب بودند، که از طریق تجارت دریایی به چین وارد شدند. فصل دوم تحت عنوان «پیوند مسلمانان در چین آغازین»[4]در پردازش به شکل‌گیری اجتماع مسلمانان در این کشور، نحوۀ برخورد حکومت با مسلمانان و جایگاه اجتماعی آنان است. دو عامل حائز اهمیت در حفظ تمامیت سیاسی و بهبود اوضاع اقتصادی چین در دوران امپراطوری تانگ[5] وجود سربازان عرب و نیز حضور بازرگانان مسلمان در عرصۀ تجارت این کشور بوده است.
در فصول سوم و چهارم، برخلاف دو فصل قبل، رویکردی جزءنگر دنبال شده و از مسلمانان چینیِ اثرگذار در روند توسعه و گسترش تمدن اسلامی در تاریخ چین سخن رفته است. همچون پو شو گنگ[6] که سلسلۀ یوان[7] بدون کمک او شکل نمی‌گرفت، یا ژنگ هی[8] که نقش مهمی در اقبال امپراطوری مینگ[9] و اجتماع مسلمانان چینی و همین‌طور کسب اعتبار و تشخص برای این امپراطوری در مقام قدرتی جهانی داشته است. بنا به گفتۀ فرانکل در فصل سوم با عنوان «تثبیت مسلمانان در چین قرون وسطایی»[10]، عظیم‌ترین نفوذ مسلمانان در چین در دوران مغول بوده است. شایان ذکر است که او مغولان را جماعتی مصلحت‌گرا و متمرکز بر دو هدف خود یعنی فتح و حکومت‌داری دانسته و از آن‌ها با عنوان فاتحانی لایق یاد می‌کند. همچنین منابع اسلامی را در روایت در باب مغولان اغراق‌آمیز نامیده و شاهد آن را رونق مجدد شهرهایی چون سمرقند و بخارا با فاصلۀ زمانی کمی از حملۀ مغولان ذکر نموده است. در فصل چهارم تحت عنوان «نوزایی و ایستادگی مسلمانان در چین اواخر امپراطوری»[11]، سلسلۀ مینگ به دورۀ صلح برای مسلمانان چین تعبیر شده و فرهنگ مادی شاهد آشکار تأثیر قوی مسلمانان بر دربار چین در این زمان دانسته شده است. چنانکه حجم زیادی از آثار هنری مشتمل بر برنز و چینی‌های آبی ـ سفید حاوی کتیبه‌های عربی و فارسی در کارگاه‌های هنری سلطنتی و به سفارش خواجگان مسلمان دربار یا دیگر مشاوران بلندمرتبۀ دولتی در این دوران ساخته شده است.
در فصل پنجم با عنوان «ملت‌سازی مسلمانان در چین پساامپراطوری»[12]ارتباط میان مسلمانان چین و هم‌کیشانشان در دیگر نقاط جهان موضوع مطالعه قرار گرفته که از طریق اجرای سیاست‌های گوناگون، از جمله فرستادن نمایندگانی به کشورهای اسلامی و راه‌اندازی کنسول‌گری چین در شهر جدۀ عربستان و رفتن مسلمانان چینی به زیارت حج، برقرار می‌شده است. از محورهای اصلی فصل ششم تحت عنوان «مسلمانان و دولت در چین کمونیستی»[13]چگونگی شکل‌گیری چین کمونیستی بر اساس الگوهای اتحاد جماهیر شوروی و تعالیم مارکس[14] تحت حکومت مائو[15] و تأثیرات آن در اجتماع مسلمانان چینی است. همچنین نحوۀ جهت‌گیری و عملکرد مسلمانان چینی در مواجهه با رویدادهای جهانی مرتبط با اسلام و تعدیل این رویارویی با مداخلۀ آگاهانه و عامدانۀ دولت آورده شده است.
فصل هفتم با عنوان «گوناگونی سلمانان در چین معاصر»[16]با ذکر گروه‌های مختلف مسلمانان چینی، به تمایزات درونی آن‌ها بر مبنای معیارهایی همچون زمینۀ فعالیت، اوضاع اقتصادی، محل زندگی، زبان، اصل و نسب، نحوۀ سازگاری با جریان اصلی جامعه و مذهب پرداخته شده و با توجه به دغدغۀ اصلی کتاب، به خاستگاه و آورندگان این گروه‌ها و فرق به چین و پایه‌گذارانشان در این کشور و اعتقادات و تعالیم فکری و احکام عملی و قدمت و وضعیت کنونی هریک از آن‌ها اشاره می‌شود. بررسی تمایزات در دو سطح درون‌مذهبی (مابین فرق و گروه‌های اسلامی) و فرامذهبی (میان مسلمانان و غیرمسلمانان چینی) همچون دیدگاه اسلام‌ترسی چینیان به تبعیت از اقدامات تروریستی قرن اخیر و نیز عادات و محرمات غذایی مسلمانان صورت گرفته است. در فصل هشتم و پایانی کتاب با عنوان «مسلمانان چینی، اسلام جهانی و قدرت جهانی چین»[17]ارتباطات فرامرزی مسلمانان چین با سایر مسلمین جهان و در قالب اشاره به واکنش‌های دولت‌های دیگر کشورهای اسلامی و تشکل‌های سازمان‌یافتۀ آن‌ها در برابر اعمال محدودیت‌ها و سیاست‌های ضد اقلیت‌های مسلمان توسط دولت چین آورده شده است؛ چنانکه گاهی برخی از این کشورها، برای برخورداری از منافع سیاسی و تجاری رابطه با دولت چین، از نشان دادن عکس‌العمل مناسب در حمایت از مسلمانان این کشور در برابر آزار و اذیت دولت و نگهداری آن‌ها در اردوگاه‌هایی با شرایط غیرانسانی سکوت اختیار کرده‌اند. اگرچه دولت چین به‌ندرت راهکارهایی همچون سرمایه‌گذاری برای ایجاد پارکی در یین‌چوآن[18] با درون‌مایۀ فرهنگ اسلامی با هدف تغییر دیدگاه منفی جهانی به اعمال خشونت درقبال اقلیت‌های مسلمان در این کشور اتخاذ نموده است.
نهایتاً فرانکل، در اشاره به اهمیت سامان‌دهی وضعیت سیاسی اجتماعی اقلیت‌های مسلمان در چین، لازمۀ رسید ن این کشور به جایگاهی بالاتر در میان ابرقدرت‌های جهانی را برقراری تعادلی میان امور داخلی و خارجی مسلمانان آن می‌داند. همچنان‌که به کسانی که امروزه به دنبال فهم موقعیت اجتماعی سیاسی چین و روابط ژئوپولیتیک بین چین و جهان اسلام هستند، توصیه می‌کند تا دربارۀ همپوشانی تاریخی و معاصر این دو تمدن بزرگ بیشتر بدانند. مطالعۀ این کتاب شناخت و درک عمیق‌تری از بستر تاریخی و بافتار اجتماعی شکل‌گیری تمدن اسلامی در چین و تأثیرات پیدایش این تمدن در روند تحولات هنر اسلامی در مناطق شرقی جهان اسلام به دست پژوهشگران می‌دهد و همچنین افق فکری علاقمندان را به روی عوامل تاریخی ـ فرهنگی و انسان‌شناسانۀ مؤثر در تحولات این عرصه می‌گشاید.
پی‌نوشت
[1]. کتاب‌های این مجموعه عبارت‌اند از: اسلام در آمریکا نوشتۀ جاناتان کوریئل (Jonathan Curiel)؛ اسلام در عربستان سعودی به قلم دیوید کومینز(David Commins)؛ و اسلام در چین، تألیف جیمز فرانکل (James D. Frankel) از انتشارات بلومزبری (Bloomsbury Publishing)
[2]. این نویسنده اصالتاً اهل نیویورک است و مدرک کارشناسی خود را در مطالعات شرق آسیا و مدارک تحصیلات تکمیلی را در دین از دانشگاه کلمبیا گرفته است. تخصص او تاریخ اسلام در چین است.
[3] Muslim origins in China
[4] Muslim transplantation in early China
[5]. Tang
[6] Pu Shougeng
[7] Yuan
[8] Zheng He
[9] Ming
[10] Muslim entrenchment in medieval China
[11] Muslim renaissance and resistance in late imperial China
[12]. Muslim nation-building in post-imperial China
[13] Muslims and the State in Communist China
[14]. Karl Heinrich Marx
[15]. Mao Zedong
[16] Muslim diversity in contemporary China
[17] Chinese Muslims, global Islam and global power of China
[18] Yinchuan
