نقاشی عربی؛ متن و تصویر در دست‌نوشته‌های مصور عربی
Arab Painting: Text and Image in Illustrated Arabic Manuscripts
سرویراستار: آناکنتادینی، 2007، لایدن: بریل
این کتاب[1] یافته‌هایی از هنرپژوهان را در بر می‌گیردکه از چشم‌اندازهای مختلف دربارۀ طیف وسیعی از نسخه‌های مصور عربی کار کرده‌اند. دغدغه فردی این محققان تاریخ و انتقال اندیشه‌ها و علوم قرون وسطایی و ادبیات تطبیقی و تاریخ هنر است؛ در حالی که نسخه‌های خطی مورد مطالعه، نه‌تنها در محتوا و موضوع به یک نسبت متنوع هستند، بلکه از نظر زمانی نیز از سده‌های 10 تا 16 م/ 4 تا 10 ق، و از نظر جغرافیایی، از ایران غربی تا اسپانیا گسترده‌اند.
در حقیقت این کتاب نتیجۀ همایشی بین‌المللی است که در دانشکدۀ مطالعات شرقی و آفریقایی (سواس[2]) در 17 و 18 سپتامبر 2004 برگزار شد. به گفتۀ آنا کنتادینی هدف اصلی از این همایش بررسی جایگزین‌هایی برای رویکردهای سنتی غالب به دست‌نوشته‌های مصور تاریخ هنر اسلامی و خصوصاً تمرکز بر نقش تصویر در ارتباط با متن بود[3].
این کتاب که از چهار بخش تشکیل شده آن حوزه‌های موضوعی را نشان می‌دهد که گرچه از برخی جهات متمایزند، اما در کل، به درک مفصل‌تری از دست‌نوشته‌های عربی و تصاویرشان می‌انجامند.
فصل اول این کتاب به مباحث نظری اختصاص دارد. این بحث با بررسی و نقد تحقیقات موجود آغاز می‌شود. در مقالۀ نخست آنا کنتادینی سعی کرده پیشینۀ ایدئولوژیکی رویکردهایی را ردیابی کند که تنها تصویر را در نسخه‌های خطی مصور مهم می‌پنداشتند. او استدلال می‌کند که عدم توازن متن و تصویر در این رویکردها منجر به کم‌ارزشی نامنصفانۀ نقاشی اولیۀ عربی شده است. در مقالۀ بعدی این بخش، اولگ گرابار در باب خودِ اصطلاح هنر عربی مسئله‌پردازی می‌کند.او در این مقاله، که تذکاری مفید است، سعی دارد بگوید اصطلاح‌شناسی به منظور بررسی مجدد معانی ضمنی آن و محقق کردن (یا دوباره محقق کردن) انسجام معرفت‌شناسانه نیازمند بررسی دقیق ادواری است. بررسی استادانۀ ظهور و تحولات اصطلاح هنر عربی منجر به این استدلال شده که این مقولۀ علمی گمراه‌کننده است؛ گرچه، با اینکه از عناوین ناقص است، همچنان تأثیر بسزایی دارد.
فصل دوم محل مقالاتی است در طیف گسترده‌ای از متون علمی؛ آثاری در پزشکی، گیاه‌شناسی، حیوان‌شناسی، نجوم و دایرة‌المعارف‌ها. در اولین مقاله، ژاکلین کرنر[4] به دو نسخۀ مصور شناخته‌شده از کتاب التریاق می‌پردازد که به اعتبار تاریخ و محتوا در نقاشی اولیۀ عربی بسیار مهم و از جهت رابطۀ متن و تصویر قابل توجه است. در اینجا نویسنده بینش‌های نو و سودمندی را در باب چگونگی درک این دست‌نوشته‌ها مطرح می‌کند و به بررسی دوبارۀ جایگاه آن‌ها در تولید نسخه‌های خطی علمی و ادبی سده‌های 12 و 13 م/ 6 و 7 ق می‌پردازد. در مقالۀ دوم، مایکل راجر[5] با آوردن نمونه‌ای از سنت خطی دیسقوریدوس، خواص‌الاشجار[6]، به خوبی علم و وضوح را در بررسی جنبه‌های اساسی ارتباط بین متن و تصویر، با اشارۀ ویژه به نقش خواننده و عملکرد، ترکیب کرده است. مقالۀ رمکه کروک[7] نوشته‌ای عالمانه در باب سنت (های) متنی پیچیدۀ حیوان‌شناسی است. او توصیف مفصل و مشروحی از ماهیت این مطالب به دست می‌دهد و جزئیاتی را از اشتراکات و اختلافات موجود میان منابع مختلف در این موضوع ترسیم می‌کند. او در ادامه این سؤال مهم را مطرح می‌کند که چرا تعداد دست‌نوشته‌های مصور برخی از منابع حیوان‌شناسی چون بدایع الاکوان فی منافع الحیوان ابن ابی الحوافر در مقایسه با منافع الحیوان ابن بختیشوع کمتر است؟ یافته‌های این محقق برای دانشجویان تاریخ ادبیات جانورشناسی و پزشکی عرب بسی سودمند است. با مقالۀ مویا کری[8] به سمت نجوم و واکاوی یک نسخۀ خطی جالب در اواخر قرن 13 م/ 6 ق یعنی کتاب صورالکواکب الثابته عبدالرحمن صوفی می‌رویم که شرح مفیدی از رابطۀ متن و تصویر بر چنین دست‌نوشته‌هایی داده است. در مقالۀ بعدی، پرسیس برلکامپ[9] یکی از نسخه‌های بسیار مهم و منتشرنشدۀ عجایب‌المخلوقات قزوینی در دورۀ ایلخانی را معرفی می‌کند. او در پی بحث پیرامون جغرافیای اجتماعی کتاب‌آرایی، از رابطه‌ای بین بغداد و فارس سخن می گوید که پرتو جدیدی بر مرحلۀ گذار از نقاشی ایرانی به نقاشی عربی می‌اندازد.
در فصل سوم، از فضای علمی فصل پیش به سمت فضایی ادبی می‌رویم. این فصل درگیرندۀ داستان عاشقانۀ حدیث بیاض و ریاض، جنبه‌های مختلفی از نسخه‌های مقامات حریری، از جمله بحث پیرامون 1237 نمونه از صفحات آغازین مقامات، و همچنین کارکرد عنوان تصاویر در دست‌نوشته‌های ادبی را با آوردن نمونه‌هایی از مجموعۀ کلیله و دمنهاست. با این حال، مقالۀ نخست، با اندیشه و قلم جفری کینگ[10]، از زاویه‌ای متفاوت به فصل مشترک متن و تصویر راه می‌یابد. او با واکاوی زاویه‌ای کمتر شناخته‌شده و منحصربه‌فرد، بازنمایی در نگاره‌های مقامات را (شروع با به‌اصطلاح قدیمی‌ترین نسخۀ مصور، نسخه‌ای محفوظ در کتابخانۀ ملی وین، و بسط دادن به نسخه‌های خطی مقامات) درون بافتاری اجتماعی قرار می‌دهد تا به خصوصیات مشترک مسلمانان و یهودیان در ساخت سنگ قبر اشاره کند. مقالۀ سینتیا رابینسون[11] دربارۀ نسخۀ خطی مغربی حدیث بیاض و ریاض است. او هم مطالعه‌ای روشنگرانه پیرامون مسائل هنری ـ تاریخی و هم شرحی کاوشگرانه دربارۀ وابستگی‌های ادبی متن و جایگاه اجتماعی آن به دست می‌دهد که با تکیه بر آن می‌توان ماهیت چرخۀ نقاشی را با اطمینان بیشتر بررسی کرد. رابرت هیلن‌براند[12] در مقالۀ بعدی در کل مسئلۀ صفحات آغازین را بررسی می‌کند. تمرکز او بر 1237 نمونه از صفحات آغازین دوتایی مقامات حریری است. او علاوه بر تحلیلی شمایل‌نگارانه، تفسیری از جزئیات و ژرفا و شکوهی مثال‌زدنی را به دست می‌دهد. سرانجام برنارد اوکین[13] در مقاله‌ای بینش‌های جدیدی را در بررسی عنوان تصاویر و جنبه‌ای کنجکاوی برانگیز و تاکنون نادیده گرفته‌شده از رابطۀ بین متن و تصویر باز می‌نمایاند. مطالعۀ او طیف وسیعی از نمونه‌های برگرفته از دست‌نوشته‌های ادبی را، به‌خصوص مجموعۀ کلیله و دمنه و مقامات حریری، در بر می‌گیرد.
فصل چهارم پیرامون تأثیر فرهنگ عرب بر غرب است. مقالۀ امیلی سویج ـ اسمیت[14] بینش آموزنده و جالبی را در حوزه‌ای از بازنمایی مطرح می‌کند که عموماً مورخان هنر آن را ناشناخته دانسته یا نادیده گرفته‌اند، مانند تصاویر کالبدشناختی در نسخه‌های خطی خاورمیانه و غرب. مقالۀ چارلز برنت[15] نیز از دو وجه بسیار ارزشمند است؛ هم برای اطلاعات دقیق و مشخصی که دربارۀ چگونگی دست‌وپنجه نرم کردن مترجمان لاتین با مطالبی با هویت بصری می‌دهد، هم کلی‌تر از آن، برای نشان دادن جنبه‌هایی از پدیدۀ فراگیر تأثیر فرهنگ عربی‌اسلامی در اروپا در دورۀ مورد بحث.
پی‌نوشت
[1]. Arab Painting; Text and Image in Illustrated Arabic Manuscripts
[2]. SOAS
[3]. این همایش با اهدای کمک‌هزینه‌ای از طرف هیئت تحقیقات هنر و علوم انسانی (AHRB) و با کمک مالی دانشکدۀ هنر و علوم انسانی SOAS، آکادمی انگلیس، مرکز تحقیقات انگلیس در خاور نزدیک و مجموعۀ خلیلی برگزار شد.
[4]. Jaclynne Kerner
[5]. Michael Roger
[6]. De Materia Medica
[7]. Remke Kruk
[8]. Moya Carey
[9]. Persis Berlekamp
[10]. Geoffrey King
[11]. Cynthia Robinson
[12]. Robert Hillenbrand
[13]. Bernard O’Kane
[14]. Emilie Savage-Smith
[15]. Charles Burnett
