مروری بر مجلۀ نامۀ بهارستان 6
1. دیباچۀ قطب‌الدین محمد قصّه‌خوان بر مرقّع شاه طهماسب
سِکی، یوشیفوسا[1]
این دیباچه، که در سال 969 قمری نگاشته شده است، اهمیت فراوانی در تاریخ کتاب‌آرایی دورۀ صفوی دارد و الگویی برای مرقّعات دوره‌های بعد از خود بوده است. سکی در این مقاله چاپ‌های مختلف این متن را با یکدیگر مقایسه کرده و با قدیمی‌ترین نسخۀ باقی‌مانده از آن مقابله و موارد اختلاف را بیان کرده است. همچنین مقایسه‌ای میان اشعار عبدی بیگ شیرازی در آثارش با ابیات نقل‌شده در دیباچه آورده. در این مرقع از اشعاری از رسالۀ آیین اسکندری و جوهر فرد و منظومۀ فردوس، سرودۀ عبدی بیگ شیرازی، استفاده شده است.
کلیدواژگان: مرقّع، خوشنویسی، طهماسب صفوی، قطب‌الدین محمد قصّه‌خوان
2. رسالۀ تعلیم الخطوط از علی بن حسن خوشمردان معروف به سید بابا (زنده در 926 ق)
شکراللهی طالقانی، احسان‌الله
علی بن حسن خوشمردان، معروف به سید بابا، از خوش‌نویسان سدۀ دهم هجری است که رسالۀ حاضر را برای آموزش خوشنویسی و تعلیم اصول و قواعد آن نوشته است. وی علاوه بر این در رسالۀ خود، با ذکر اسامی و احوال چند تن از خوش‌نویسان طراز اول و ویژگی کار هریک، تاریخچۀ مختصری از خوشنویسی بیان کرده و جزئیاتی چون ظرایف قلم‌تراشی، ساختن مرکب، اصول و قواعد مفردات، فاصلۀ میان دو حرف، شرح اسامی و اشکال حروف و قواعد ترکیبات، شیوۀ شروع و خاتمۀ حروف و قلم دست گرفتن و راندن قلم را نیز شرح داده است.
کلیدواژگان: ابزار کتابت، آداب کتابت، خطاطی، خوشنویسی، رسم‌الخط
3. صحافی و مجلّدگری
افشار، ایرج
مقاله سه بخش اصلی دارد که هریک به چند قسم است: کلیات (از ورّاقی تا صحّافی، آگاهی فرنگیان با صحّافی ایرانی، آشنایی ایرانیان با صحّافی فرنگی، متون و رسائل قدیمی دربارۀ جلدسازی و صحّافی، تحقیقات معاصران دربارۀ جلدسازی و صحّافی)، جلد (ابزار و ادوات صحّافی، مواد و مصالح، نوع جلد، اعمال جلدسازان، متعلّقات جلد، انواع نقوش و طرح‌ها، قطع جلد، آفات جلد، جلدهای تاریخ‌دار، اشعار دربارۀ جلد)، صحّافان (جلدسازان و صحّافان، فرمان‌ها و اجازات‌نامه‌های صحّافی، مناصب و عناوین، هنرهای دیگر صحّافان، اجرت صحّاف و بهای جلد، مدت ساخت جلد، حجره و راسته و بازار صحّافان، آداب صحّافی، شهرآشوب صحّافان).
کلیدواژگان: جلدسازی، صحّافی
4. جلدهای دارای رقم، تاریخ یا کتیبه (در مجموعۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران)
اصیلی، سوسن
از میان حدود 16 هزار نسخه‌خطی کتابخانۀ مرکزی 99 نسخه جلدهایی با رقم یا کتیبه یا تاریخ دارد. در مجموع می‌توان این نسخ را به چهار گروه تقسیم کرد؛ جلدهای رقم‌دار که شامل جلدهای تیماج ایرانی و جلدهای ماوراءالنهری و جلدهای هندی و ترکی است، جلدهای دارای رقم کاتب که همگی از نوع روغنی است، جلدهای تاریخ‌دار بدون رقم که از نوع جلدهای تیماج و روغنی است، جلدهای کتیبه‌دار بدون تاریخ. اصیلی در این مقاله به بررسی هریک از این گروه‌ها پرداخته و ویژگی همۀ جلدها را در جدولی مرتب کرده است.
کلیدواژگان: جلدسازی، صحّافی، جلد رقم‌دار، جلد کتیبه‌دار، تجلید
5. جلدسازان ماوراءالنهری از سده‌های 13 و 14 هجری (در مجموعۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ وزارت امور خارجه)
افکاری، فریبا
در این نوشته 64 مجلّد مورد بررسی قرار گرفته است. فهرستی از نام صحافان ماوراءالنهری و تاریخ و رقم آن‌ها در سه دسته، تحت عنوان نام صحاف با تاریخ صحافی، نام صحاف بدون رقم، استفاده از عبارات به جای نام، تنظیم شده است. اساس این تحقیق شناخت تمامی مشخصه‌های این نوع نسخه‌ها و جلدها و یافتن قراین و ویژگی‌های نسخ در حوزۀ ماوراءالنهر است که عبارت است از: نام صحاف، نام کاتب، محل کتابت، کاغذ، خط نسخه، جلد، ترنج‌ها و سرترنج‌ها، قاب‌ها و مهرهای صحافان، ویژگی نگارش رقم یا سجع مهر صحافان، خط مهرها، آستر و درون جلدها. اهمیت این مقاله در شناسایی سبک جلدسازی ماوراءالنهری است که خود سبکی مجزا به حساب می‌آید.
کلیدواژگان: تجلید، نسخه‌شناسی، صحافان، جلد، جلدسازان، سجع مهر، رقم، ماوراءالنهر
6. صحافی و دستورالعمل‌های مخصوص
پورتر، ایو[2]
مترجم: سید محمدحسین مرعشی
پورتر در این مقاله به بررسی صحافی ایرانی و روش‌ها و ابزار آن با استناد به کهن‌ترین متون فارسی ازجمله رسالۀ جلدسازی سیدیوسف حسین هندی و فرخ‌نامه جمالی یزدی و بیان الصناعات تفلیسی می‌پردازد. در پایان نیز از دستورالعمل‌های مخصوص کاتبان مانند پاک کردن داغ و مرکب و روغن از روی کاغذ و نیز حفاظت از کاغذ می‌گوید.
کلیدواژگان: صحافی، جزوبندی، شیرازه، مقوا، جلدسازی، مرکب
7. معرفی روش پیکسی[3] خارجی در آنالیز مرکب و کاغذ قدیمی
لامعی رشتی، محمد؛ فرح شکوهی؛ پروین اولیایی
استفاده از روش‌های آنالیز هسته‌ای برای تعیین نوع و مقدار عنصرهای تشکیل‌دهندۀ اشیای باستانی از سال 1371 میلادی در آزمایشگاه واندوگراف آغاز شد. در این مقاله، پس از مروری کوتاه بر سابقۀ استفاده از روش‌های آنالیز هسته‌ای در باستان‌سنجی و باستان‌شناسی، به خلاصه‌ای از کاربرد روش‌های پیکسی و پیکسی خارجی در آنالیز مرکب و کاغذ قدیمی اشاره می‌شود.
کلیدواژگان: ترمیم، تجزیۀ مرکب، تجزیۀ کتاب، شناخت مرکب، شناخت کاغذ، پیکسی
8. نسخه‌ای کهن در هیأت و گاه‌شماری از نیمۀ نخست سدۀ ششم هجری
حائری، عبدالحسین
بررسی کتاب منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک و مؤلف آن موضوع اصلی مقالۀ حاضر است. حائری در این گفتار در پی آن است که ثابت کند کتاب مذکور از تألیفات عبدالجبار خرقی است. در ادامه به سه مقالۀ موجود در کتاب می‌پردازد: ترکیب افلاک و کیفیت حرکات و وضعیت کواکب در افلاک، هیأت زمین و بخش‌های آبادان و ناآباد و مساکن و مطالع، تاریخ‌ها و گاه‌شماری.
کلیدواژگان: نجوم، هیأت، گاه‌شماری، گاه‌نامه‌ها
9. گونه‌گون
آنچه در این بخش آمده است شامل یادداشت‌های مختصری با عناوین زیر است:
فرهنگ‌گونۀ تاریخی از مصطلحات و تعبیرهای فنی صناعت نوشتاری عربی، مکاتبات ابراهیم دهگان، همنامی پاره‌ای از نقاشان، یادداشتی دربارۀ کتاب «الکشف»، سرگذشت حسرت‌انگیز یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های خطی فارسی ایران، خریدی شگفت‌انگیز از نسخۀ خطی منحصربه‌فرد «غرائب الفنون و ملاح العیون»، دو نکته دربارۀ نسخۀ «شاهنامۀ فلورانس»، دو نکته دربارۀ تاریخ انجامه و نسخه، نقطۀ شک و سه‌نقطه‌ها، سه‌نقطۀ پایانی، نسخۀ اساس، شعر کاتب در انجامه، اصطلاحات دیگر برای انجامه، کتابۀ منظوم، توقع کاتب در انجامۀ نسخه‌نویسی برای چاپ سنگی، صحافان ماوراءالنهری، نکاتی دربارۀ مقالات انجامه، تعیین اصالت اسناد و نسخه‌های خطی با استفاده از روش‌های علمی و آزمایشگاهی.
پی‌نوشت
[1]. Yoshifusa Seki
[2]. Yves Porter
[3]. PIXE: Proton Induced X-Ray Emission.
