دیوان حافظ
نسخۀ Or.14139 کتابخانۀ بریتانیا
نسخه‌ای پیموده‌راه از خراسان تا به هند
بر اساس یادداشت شاه جهان (1037 ق/ 1628 م) این نسخه از دیوان حافظ به خط سلطان علی مشهدی در 876 هجری (72ـ1471 م) در هرات یا مشهد نوشته شده است (برگ 1 رو). هرچند انجامۀ این نسخه کنده شده، اما بعید است که شاه جهان اشتباه کرده باشد یا بخواهد دربارۀ گنجینۀ کتابخانۀ خود غلو کند. این نسخه 117 برگ و 232 صفحه متن دارد. در هر صفحه، 13 سطر دو ستونی به خط نستعلیق با جدول زرین ـ لاجوردی و شنگرف نوشته شده است. اشعار در این نسخه با خط‌کشی و فاصله‌گذاری از هم جدا شده است. قطع نسخۀ مذکور 18 در 25 سانتی‌متر است.
از نکات قابل توجه، ناهماهنگی خوشنویسی این نسخه با سرلوح مذهبش است (برگ 2 پشت). به نظر نمی‌رسد این سرلوح کار مذهبان خراسانی باشد، بلکه به احتمال قوی آن را در هند، در اواسط قرن دهم (شانزدهم میلادی) به نسخه اضافه کرده‌اند. علاوه بر چسباندن سرلوح مذکور، این نسخه در کتابخانۀ مغول از نو جدول‌کشی شده و در حواشی هر صفحه‌اش، نقوش انسانی و گیاهی و حیوانی تصویر کرده‌اند. به نظر می‌رسد این دیوان از نخستین نسخه‌هایی باشد که پس از بر تخت نشستن جهانگیر در سال 1014 (1605 م) و دست یافتن به کارگاه ـ کتابخانۀ سلطنتی بازسازی شد.
هیچ اطلاع دقیقی از ورود این نسخه به کتابخانۀ سلطنتی مغولان هند در دست نیست. قدیمی‌ترین نوشتۀ تاریخ‌دار از آنِ جهانگیرشاه است. او سال آمدن این نسخه به درگاهش را 1014 ذکر می‌کند:
الله اکبر
پنجم آذر سنه 1 [این کتاب] داخل کتابخانه این نیازمند درگاه الهی در دارالخلافه آگره [شد]. حرره نورالدین جهانگیر بن اکبر پادشاه سنه 1014.
علاوه بر یادداشت جهانگیرشاه، درست در سمت چپ آن می‌توان نوشتۀ فرزندش شاه جهان را هم دید. او نگارش این نسخه را به ملا سلطان علی نسبت داده و از نفاست نسخه گفته است. شاه جهان با عباراتی تکراری، که نمونه‌اش را در نسخۀ خمسۀ نظامی به شمارۀ or.6810 کتابخانۀ بریتانیا می‌بینیم، می‌نویسد این نسخه به تاریخ هشتم شهر جمادی‌الثانی سنه 1037 [1627 م] ، بیست و پنجم ماه بهمن، روز جلوس، وارد کتابخانه‌اش شد. او قیمت نسخه را یک هزار و پانصد روپیه ذکر می‌کند.
از تزئینات این نسخه، علاوه بر سرلوح مذهب، می‌توان به نقاشی‌های حاشیۀ آن اشاره کرد. در حواشی دو صفحۀ آغازین (برگ 1 پشت و 2 رو)، پیکره‌های انسانی در چشم‌اندازی از درختان و حیوانات با رنگ طلایی کشیده شده است. تنها چهره‌های آن‌ها پرداخت شده و لباس‌هایشان جز در برخی از جزئیات رنگی نیست. این صحنه را تنها در دو صفحۀ نخست می‌توان دید. در صفحات دیگر عناصر تصویری چون: انسان‌ها و حیوانات و گیاهان، نه آزادانه، بلکه در قاب‌های تزئینی طلایی تصویر شده‌اند (مثلاً برگ 2 پشت). این قاب‌ها در اشکال مختلفی چون دایره، بیضی، چلیپا، ستاره، مثلث با لبه‌های شبیه به آتش است. باید گفت چنین برخوردی، با نسخه‌ای که از گذشته به دستشان رسیده، خود از اهمیت و اعتبار آن نزد پادشاه خبر می‌دهد و غیرمستقیم انتساب خوشنویسی این نسخه به سلطان علی مشهدی را تأیید می‌کند.
از ویژگی‌های جالب این نسخه پیکره‌های مصور درون قاب‌های تزئینی است. آن‌ها شخصیت‌های بسیار متفاوتی هستند. از زنان در اعمال مختلف گرفته (برگ 18 رو) تا مردان جوان نشسته‌ای که کار خاصی انجام نمی‌دهند یا در حال خواندن و نوشیدن و رقصیدن و نواختن ساز هستند. در میان ایشان، کارگری در حال کار با تیشۀ نجاری (برگ 40 پشت)، شیرینی پز (35 پشت)، مردی که شیری به او حمله کرده (35 رو)، کاتب، منجم، طلافروش (31 پشت)، مردان مختلف با لباس اروپایی (برگ 18 و 47 رو) و حتی برهمن در حال ستایش خورشید (36 رو) دیده می‌شود.
منابع:
- P. Losty. (1985). “The ‘Bute Hafiz’ and the Development of Border Decoration in the Manuscript Studio of the Mughals”. The Burlington, Vol. 127, pp 855-870
این نسخه از دیوان حافظ را می‌توانید در این نشانی ببینید:
https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=or_14139
